Η ΠΑΡΑΜΕΛΗΜΕΝΗ ΗΘΙΚΗ ΠΤΥΧΗ ΤΗΣ ΠΡΟΟΔΟΥ Ή ΠΡΟΟΔΕΥΟΝΤΑΣ ΣΥΜΜΕΤΡΙΚΑ ΧΩΡΙΣ ΜΟΝΟΜΕΡΕΙΕΣ (των Ι. Μουτσοπούλου, Γ. Παρασκευουλάκου)

Harrowing of Hell
Nicholas Roerich 1933

7^ο μέρος του άρθρου: Στοχαζόμενοι για την έννοια της προόδου και της οπισθοδρόμησης (Διαβάστε το 2ο μέρος : ΑΠΑΝΤΩΝΤΑΣ ΣΕ ΚΑΠΟΙΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΠΡΟΟΔΟΥ το 3ο μέρος : Η ΠΡΟΟΔΟΣ ΩΣ ΑΥΤΟΣΚΟΠΟΣ; το 4ο μέρος ΠΡΟΟΔΟΣ: ΚΡΙΝΟΝΤΑΣ ΜΕ ΠΟΙΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ; το 5ο μέρος Η ΛΑΪΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ ΣΕ ΠΛΑΝΗΤΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ – Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΠΡΟΟΔΟΥ και το 6ο μέρος ΤΟ ΤΙΜΗΜΑ ΤΗΣ ΠΡΟΟΔΟΥ

Εξετάζοντας την γνωστή ιστορία μας ως είδους μπορούμε αβίαστα να συμπεράνουμε ότι πάντα το εσωτερικό και ηθικό μέρος της προόδου ήταν το πιο παραμελημένο, το πιο ενοχλητικό, το πιο αναβαλλόμενο. Την λέξη «πάντα» βέβαια είναι καλό να την χρησιμοποιούμε με μέτρο και επιφύλαξη καθώς από τις εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια της ιστορίας μας ως είδους, πληροφορίες έχουμε για ελάχιστα και τα πιο πρόσφατα πέντε έως έξη χιλιάδες χρόνια. Πάντως παίρνοντας έστω και λίγο αυθαίρετα ως κανόνα αυτές τις λίγες χιλιάδες χρόνια μπορούμε να πούμε πως είναι πιο εύκολο να μετακινήσεις βουνά, να εκτρέψεις ποταμούς, να επιχωματώσεις την θάλασσα, να επινοήσεις κάθε είδους μηχάνημα, να παράξεις νομοθεσία και θεσμούς σε αφθονία, παρά να κοιτάξεις μέσα σου. Αν πρόκειται μάλιστα να επιχειρήσεις να μεταβάλλεις τον εαυτό σου, να επιφέρεις βελτιώσεις, να κινηθείς από την ιδιοτέλεια και την μικρότητα προς την ανιδιοτέλεια και την υψηλοφροσύνη, από την αδράνεια και την αδιαφορία στην ευθύνη και την δημιουργικότητα, τότε το έργο φαντάζει τερατώδες – κυριολεκτικά αδύνατο.

Γιατί όμως συμβαίνει κάτι τέτοιο; Γιατί πάντα το κοίταγμα προς τα μέσα μας, απαραίτητη προϋπόθεση για οποιαδήποτε ψυχολογική και ηθική βελτίωση, φαίνεται τόσο επώδυνο και ανεπιθύμητο; Ποια είναι η ρίζα αυτού του προβλήματος; Υπάρχει λόγος που ρέπουμε σε συντριπτικό ποσοστό να κοιτάμε προς τα έξω και να επιφέρουμε μεταβολές και βελτιώσεις στο εξωτερικό περιβάλλον αντί να εργαζόμαστε και με τον εσωτερικό μας χώρο;

Θα χρησιμοποιήσω εδώ την ανάλυση που έχει κάνει ο Γιάννης Ζήσης (1,2,3,4,5 – και ιδίως στο 1^ο και στο 5^ο κείμενο) και που έχει ως θεμελιακή αφετηρία τον Φόβο του Θανάτου.

Σύμφωνα με τον Ζήση η απάντηση στο ερώτημα αυτό πρέπει να αναζητηθεί αφ ενός στην παρείσφρηση στην αρχέγονη συνείδηση του είδους μας του Φόβου του Θανάτου και αφ ετέρου στην ανάπτυξη του νου μας ως θεμελιωδώς αμυντικού μηχανισμού έναντι των κάθε είδους κινδύνων που απειλούσαν τον πρωτόγονο άνθρωπο, άρα πρωταρχικά ως εξωστρεφώς προσανατολισμένου και ανταγωνιστικού.

«Το βέβαιο του θανάτου προκαλεί πρωταρχικά μια βαθιά μειονεξία. …. Το πρωτόγονο υποκείμενο ως αντανακλαστική αντίδραση στο βίωμα της μειονεξίας -που προκαλεί ο φόβος του θανάτου- δημιουργεί μια τάση διασφάλισης. Αυτή η επιλογή όμως δεν θεραπεύει την μειονεξία. Ως συνέπεια αυτής της ψυχολογικής ανωριμότητας αρχίζει η εποικοδόμηση του φόβου του Θανάτου.

Αυτό το γίγνεσθαι του φόβου του Θανάτου εμμεσοποιεί το φόβο στην προσπάθεια τόσο της απώθησης όσο και της αντικειμενικοποίησής του. Ως αποτέλεσμα ο φόβος έχει σταθερότητα στην ύπαρξή του και έτσι δεν πεθαίνει ο φόβος του Θανάτου….

Οι τάσεις διασφάλισης οδηγούν στην αναζήτηση του είδους, στη συλλογική άμυνα και στην τεχνηματική κατασκευή του περιβάλλοντος. Φτάνουμε στην κοινωνική θεσμοποίηση της μειονεξίας …. Επειδή ψυχολογικά δεν μπορεί να αναιρέσει το φόβο και τον Θάνατο, επιδιώκει την κοινωνική αναίρεση». (1)

Όταν λέει ο Ζήσης «εποικοδόμηση του φόβου του Θανάτου» και «εμμεσοποίηση του φόβου του Θανάτου» εννοεί αφ ενός πως επινοούμε διεργασίες και ψυχολογικούς μηχανισμούς (ατομικούς και συλλογικούς) απώθησης ώστε να ξεχνιόμαστε ή αν θέλετε να «διασκεδάζουμε» αυτόν τον Φόβο και αφ ετέρου πως ο Φόβος αυτός αρχίζει και δίνει στρεβλούς καρπούς, ατομικούς και συλλογικούς, των οποίων στην πορεία λησμονούμε την πηγή ή καταγωγή τους, και που είναι αδύνατον να αντιμετωπιστούν με επάρκεια εφ όσον έχουμε λησμονήσει εντελώς την αφετηρία τους. Και επειδή με καμμία από τις γνωστές ψυχολογικές διεργασίες και επινοήσεις αυτός ο καταλυτικός Φόβος δεν μπορεί να απαντηθεί ικανοποιητικά έχουμε στραφεί ως είδος σε αυτό που αποκαλεί «κοινωνική αναίρεση» δηλαδή τους γνωστούς συλλογικούς μηχανισμούς άμυνας απέναντι στην συνθλιπτικότητα του βέβαιου του Θανάτου: χρήμα, διασημότητα, και, ίσως πάνω απ όλα, εξουσία.

«Για να μην αντιμετωπισθεί η απώθηση του φόβου του θανάτου, η κοινωνική θεσμοποίησή του και η μειονεξία, παράγεται η άρνηση του εσωτερικού υποακέραιου γίγνεσθαι, ολοκληρώνεται και παγιώνεται η φυγή από την εσωτερικότητα. Όπως είδαμε από την αρχή, δημιουργήθηκε μια επικίνδυνη ανάπτυξη από το συνειδησιακό έλλειμμα του ανθρώπου απέναντι στην ύπαρξη. Στην συνέχεια παράγεται η επικυριαρχία των δυναμικών αποψυχολογικοποιητικών στοιχείων της ανθρώπινης ζωής, εθίμων, οικονομικής ζωής, μοντέλου ζωής κτλ.

Όμως δεν μπορεί να συντηρηθεί αυτή η υποσυνείδητη συμμετοχή στην αλλοτρίωση χωρίς να σχηματισθεί νέος ψυχολογικός παράγοντας. Αυτός ο νέος ψυχολογικός παράγοντας πρέπει να δημιουργηθεί μέσα από την αυτοσυντήρηση και την εποικοδόμηση της ψυχολογικότητας· τίποτε δεν προχωράει με κενό και ο φόβος της διάλυσης στο κενό οδηγεί σε μια νέα ψυχολογική ενέλιξη».

Ο Γιάννης Ζήσης θεωρεί πως αυτή η νέα ψευδής ψυχολογική στάση (η νέα «ψυχολογική ενέλιξη»), αποξένωσης από την εσωτερικότητα και παραίτησης ή καλύτερα συνθηκολόγησης άνευ όρων με τον Φόβο του Θανάτου, διέρχεται από επτά στάδια.

«1. Πρώτα απωθείται και περιθωριοποιείται η αισθαντικότητα και μετά αναπτύσσεται η επιθυμία. Όσο πιο ανίκανος για αισθαντικότητα είναι ο άνθρωπος, τόσο τη συναισθηματική του μειονεξία επενδύει σε επιθυμία.

Μετά εντείνεται η αίσθηση του χρόνου, τόσο υποκειμενικά, όσο και αντικειμενικά ….
Κάθε ενάργεια χάνεται, για να μην παρέχει σημεία επαναφοράς στην εσωτερικότητα και την προοπτική της. Πλέον κωδικοποιείται κάθε τι, γίνεται σημειακή στεγανότητα, που ολοκληρώνεται στη δόμηση χωριστικότητας. Τα αίτια και η φύση των δομών δεν μπορούν πλέον να αγγιχτούν…..
Τα μοντέλα αντιστροφικής μίμησης δουλεύουν πολύ αποτελεσματικά και στον χώρο της πολιτικής και οπουδήποτε αλλού – αποτελούν φορέα ενσωμάτωσης και αντιστροφής. Μετά προβάλλει η ένταση, η αλαζονεία και η εμφάνιση ενός πυρήνα βιαιότητας, η θεμελίωση της καθημερινής ζωής στην έντασή της, σαν φυγή από τη ζωή με την απομίμησή της.
Όλοι οι άνθρωποι πλέον θεωρούν ουτοπία την ανάδυση της εσωτερικής φύσης, των ιδανικών, της ψυχαναλυτικής διαύγασης. Αρνούνται ακόμα και τη δυνατότητα επαναφοράς κάθε σταδίου ενέλιξης στο προηγούμενο πιο εξελιγμένο και ανοικτό. Βαδίζουν τον δρόμο της χειροτέρευσης και της ενέλιξης, στερεοποιώντας κάθε βήμα του…..
Το προτελευταίο στάδιο του φόβου του θανάτου είναι η ψευδής αποδοχή του αιτίου με τρόπο που είναι ματαιωτικός για την πράξη μιας ανάστροφης πορείας. Παράλληλα μαθαίνουμε σε ένα μιθριδατισμό και η φασιστική εγγύτητα και ειλικρίνεια, η ωμότητα, απονευρώνει και την τελευταία δυσανασχέτηση για την κελυφοποίηση του ανθρώπου και της κοινωνίας από τον φόβο του θανάτου.

Το κράτος, αλλά και οι ισχυροί, συστηματοποιούν τον φόβο, και ιδιαίτερα τον φόβο του θανάτου, σαν το τέλος της αντίστασης στην απουσία πολιτισμού και στην εξουσία…..

Τέλος, λειτουργεί η ενσωμάτωση του κενού και της απουσίας γνησιότητας, σαν στοιχείο ψευδούς ταύτισης με τον θάνατο, σαν κακοήθης ένδοση με τη μορφή ενός ανολοκλήρωτου, ατελεύτητου εν ζωή θανάτου.

Σήμερα η ανθρωπότητα έχει βαδίσει όλα τα στάδια του φόβου του θανάτου και της απουσίας της Ζωής. Το ένστικτο της αναπαραγωγής, η λίμπιντο, η σεξουαλικότητα, αποτελούν φορείς της αυτοσυντήρησης της στάσης για προέκτασή μας σε άλλο πρόσωπο, σε υποταγή της νέας ζωής σε μας». (1)

Όσον αφορά τον νου,

«… ένα κίνητρο είχε στην ανάπτυξή του, την μειονεξία στην φυσική επιβίωση, μειονεξία που πρέπει να αντισταθμιστεί με επινόηση και συνειδητή πληροφορία.

Αυτό το κίνητρο χρωμάτισε όλο τον ανθρώπινο οργανισμό. Η ζωανθρώπινη μειονεξία προκάλεσε δύο αντιδράσεις που θεμελίωσαν το ανθρώπινο είδος.

Την σεξουαλική υπερδιέγερση για την αντιστάθμιση της θνησιμότητας… (και)

Την νοητικοποίηση του είδους.

….

Έτσι η σκέψη δηλητηριάστηκε από την αρχή της. Το ανταγωνιστικό κίνητρο έκανε την σκέψη παράγοντα ανταγωνισμού και μεταξύ των ανθρώπων ….

Επειδή το ψυχολογικό υπόστρωμα της σκέψης είναι η μειονεξία, επινοήθηκε η απώθησή της, η ανάπτυξη του νου σαν πλεονεξίας κατά κυριολεξία του ανθρώπου». (5)

Σαν «παράπλευρες απώλειες» έχουμε στην συνέχεια ένα συγκαλυμμένο μίσος απέναντι στην φύση αλλά και την ψυχολογική πραγματικότητα αφού αυτή «θα αποκάλυπτε την αιτία της μειονεξίας και θα έφερνε στο φως την νόθα καταγωγή του νου και των επινοήσεων … Η σκέψη λοιπόν γίνεται μια μορφή αφασίας απέναντι στην ζωή και την απλότητα…».

Χρησιμοποίησα κάπως εκτενή αποσπάσματα των κειμένων του Γιάννη Ζήση ώστε να δοθεί χώρος σε μια εκδοχή των πραγμάτων που μπορεί να είναι ταυτόχρονα και τρομακτική και λυτρωτική, αν θελήσουμε μόνο να επιτρέψουμε να υπάρξει αυτή η «ουτοπία της ανάδυσης της εσωτερικής φύσης, των ιδανικών, της ψυχαναλυτικής διαύγασης…» (ο.π. 1, στον αρ. 5). Θα ήταν καλύτερο να αποφασίσουμε να διατρέξουμε αυτό τον δρόμο αυτόβουλα και εν ελευθερία. Άλλωστε δεν μας ζητιέται να αναλάβουμε το έργο του Σίσυφου ούτε να γεμίσουμε το Πιθάρι των Δαναΐδων.

Αλλά κι αν ακόμα δεν μάς ενδιαφέρει ή δεν μάς ελκύει αυτός ο δρόμος για χάρη της αλήθειας και της ελευθερίας αυτών καθαυτών, δεν μάς δημιουργείται τουλάχιστον ανάλογο κίνητρο εν όψει των κινδύνων που ολοφάνερα μας απειλούν, ώστε να αποφύγουμε τον αναίτιο υπερβολικό πόνο και την καταστροφή για την οποία τόσοι και με τόση πειστικότητα μιλούν;

Πολλοί κατηγορούν τις εξουσίες ότι εντέχνως προκαλούν φόβο στην κοινωνία για να μπορούν να την ελέγξουν. Αν αυτό είναι αληθινό θα έπρεπε να σκεφτούμε: γιατί είναι τόσο εύκολο να το κάνουν; Απλώς, γιατί ο φόβος έχει ριζώσει μέσα μας και αποτελεί το θεμελιώδες υπόστρωμα πάνω στο οποίο ασκείται η εξουσία (με την έννοια της άδικης επιβολής). Αλλά και ο ισχυρός υπόκειται στον φόβο του θανάτου.

Ένα άλλο πεδίο στο οποίο θριαμβεύει ο φόβος του θανάτου είναι το πεδίο των διεθνών σχέσεων και της διεθνούς πολιτικής. Τι άλλο είναι η επιδίωξη της δυνάμεως και της υπεροχής, παρά η χρησιμοποίηση του φόβου του θανάτου κατά των πιο αδύναμων; Και μάλιστα η υποταγή είναι μερικές φορές πιο συμφέρουσα από τον ίδιο τον θάνατο (εννοούμε από την πλευρά του κυρίαρχου βέβαια), γιατί οι δυνάμεις του αδύναμου συνήθως ενισχύουν την δύναμη του ισχυρού, ενώ, αν αυτός πεθάνει, θα πεθάνουν μαζί του και οι δυνάμεις του.

Από παντού μας έχει περικυκλώσει ο φόβος του θανάτου και έχει πάρει διάφορες μορφές ψυχολογικές και κοινωνικές, όπως η τάση να έχουμε ένα άξιο πρόσωπο στην κοινωνία, δηλαδή να είμαστε ζωντανοί σαν κοινωνικά όντα, σαν αυτεξούσια υποκείμενα. Χωρίς αυτό το πρόσωπο δεν υπάρχουμε κοινωνικά. Η υποταγή επίσης είναι ένας επιβαλλόμενος θάνατος, αλλά εμμεσοποιημένος στο επίπεδο του κοινωνικού προσώπου.

Θα μπορούσαμε μάλιστα να πούμε πως αυτή η ασύδοτη ελευθερία που επιδιώκουμε είναι στην πραγματικότητα ένα μύθευμα, ένα σημείο διαφυγής για να ξεχάσουμε τον εσωτερικό μας εαυτό και να δημιουργήσουμε μία ψευδαίσθηση ανεξάντλητης αφθονίας που θα ικανοποιεί κάθε μας επιθυμία χωρίς περιορισμό, γιατί ο περιορισμός συμβολίζει για μας τον θάνατο. Έπειτα από αυτά τα όρια αισθανόμαστε ότι δεν υπάρχουμε, γιατί αυτά τα όρια αποτελούν τη γραμμή θανάτου των επιθυμιών και των ταυτίσεών μας, χωρίς τα οποία αισθανόμαστε πως δεν υπάρχουμε. Και ο πολιτισμός μας έχει τόσο διογκώσει αυτές τις υπεκφυγές που είναι πια σχεδόν αδύνατον να γυρίσουμε πίσω και να απαλλαγούμε από τα εμπόδια, γιατί έχουμε διανύσει πολύ δρόμο στην αντίθετη κατεύθυνση.

Όμως, τώρα που υπάρχουν δραματικές εξελίξεις, όπως για παράδειγμα στον τομέα της τεχνητής νοημοσύνης (και όχι μόνο), θα αντιμετωπίσουμε μοιραίες προκλήσεις όχι μόνον σαν άτομα αλλά και σαν είδος και θα πρέπει να αποφασίσουμε είτε να ζήσουμε σαν άνθρωποι είτε να χάσουμε το ανθρώπινο πρόσωπό μας, πράγμα που θα είναι χειρότερο από τον σωματικό θάνατο. Μάλιστα, ο απροκάλυπτος θαυμασμός και η μονοδιάστατη επιδίωξη της τεχνολογικής ανάπτυξης (τονίζεται το μονοδιάστατο και όχι η τεχνολογία καθεαυτήν) είναι και αυτά μία αυταπάτη νίκης επί του θανάτου, γιατί οι μηχανές ζουν περισσότερο από τον άνθρωπο, τις φτιάχνει ο ίδιος σαν θεός και τις ελέγχει.

Το ζήτημα είναι ανεξάντλητο αλλά επείγον και βρίσκεται στον πυρήνα των προβλημάτων μας. Παρ’ όλη τη δυσκολία είμαστε αναγκασμένοι να το αντιμετωπίσουμε, γιατί, αν δεν το κάνουμε, θα καταστραφούμε και θα έχουμε προσφέρει οικειοθελώς τον εαυτό μας σαν θυσία στο φάντασμα του φόβου.

Αναφορές