Η εποχή μας έχει χαρακτηριστεί (ειδικά στη Δύση) από μία περιττότητα, μία υπερβολή μέσων, κατανάλωσης και κτήσεων σε όλους τους τομείς, συμπεριλαμβανομένου και του τομέα της πληροφορίας και των γνώσεων. Πολλοί είναι πλέον αυτοί που το έχουν διαπιστώσει και έχουν κατανοήσει ότι αυτή η αφθονία δεν κατάφερε να λύσει τα προβλήματα του ανθρώπου. Υπάρχουν, βέβαια, και εκείνοι που προβάλλουν με θαυμασμό τις δυνατότητες που υπάρχουν για επίλυση των προβλημάτων. Όμως ξεχνούν ότι, παράλληλα με τις γνώσεις και τις όποιες δυνατότητες, υπάρχει και η συνείδηση των ανθρώπων που κινητοποιεί το κοινωνικό γίγνεσθαι και ορίζει τις κατευθύνσεις των δυνατοτήτων, όπως θα αναλύσω αμέσως παρακάτω.
Ειδικά στον τομέα των γνώσεων συμβαίνει το παράδοξο, τα προβλήματα να γιγαντώνονται όσο αυξάνονται οι γνώσεις, τα πτυχία και το πλήθος των συσσωρευμένων πληροφοριών. Αυτό το παράδοξο αξίζει την προσοχή μας. Αρχικά πρέπει να σημειώσω τρία πράγματα: α)ότι ταυτόχρονα με τις δυνατότητες πρέπει να υπάρχει και η θέληση να τις χρησιμοποιήσει κανείς για το κοινό καλό, β)ότι, αν δεν υπάρχει αυτή η θέληση, θα χρησιμοποιηθούν οπωσδήποτε με λανθασμένο και επιβλαβή τρόπο και γ)ότι πάντοτε υπάρχουν εκείνοι οι άνθρωποι που με μεγάλη ταχύτητα χρησιμοποιούν αυτές τις δυνατότητες για το δικό τους συμφέρον και όσοι εξ αυτών διαθέτουν οικονομική δύναμη, συνήθως, κατευθύνουν ως χρηματοδότες τις έρευνες με τρόπο που να ωφεληθούν οι ίδιοι.
Πρέπει να απαλλαγούμε από τις αυταπάτες, που κατά μεγάλο μέρος οφείλονται στο ότι δεν θέλουμε να κατανοήσουμε τον κεντρικό ρόλο της συνείδησης (ατομικής και συλλογικής) στη διαμόρφωση των συνθηκών και, επομένως, και της αληθινής ευθύνης του ανθρώπου. Εξάλλου, οι γνώσεις δεν σημαίνουν κατ’ ανάγκην κατανόηση των πραγμάτων. Η κατανόηση είναι κάτι διαφορετικό και δεν πρέπει να ταυτίζεται με τις γνώσεις. Είναι μια εσωτερική ικανότητα που καλλιεργείται μέσα στη ζωή και οι γνώσεις αποτελούν απλώς ένα βοήθημα. Η κατανόηση είναι τρόπος αντίληψης, πρόθεση και σχέση με τον κόσμο. Πάντοτε όμως αναζητούμε την ευθύνη έξω από εμάς σε μια έκρηξη απόλυτης εξωστρέφειας, αλλά, παράλληλα με την εξωστρέφεια, πρέπει να υπάρχει και η εσωστρέφεια, δηλαδή η αναζήτηση της σχέσης μας με τα πράγματα, γιατί ο άνθρωπος δεν είναι μόνον η εξωτερική του ζωή μα και τα κίνητρα, οι δυνατότητες και ό,τι έχει κάνει ή δεν έχει κάνει ενώ μπορούσε να το πράξει. Η αυτοτύφλωση είναι βολική, αλλά δεν αποτελεί τεκμήριο αθωότητας. Η ηθελημένη άγνοια είναι ένοχη. Χωρίς ανάληψη της ευθύνης που μας αναλογεί (της αληθινής ευθύνης που επιβάλλει η ζωή και η ανάγκη, όχι της ευθύνης που, ίσως αδίκως, επιβάλλει μία κυβέρνηση) δεν πρόκειται ούτε ελεύθεροι να είμαστε ούτε ασφαλείς.
Έπειτα από αυτή την αδρή και σύντομη ανάπτυξη, θα αναφερθώ ειδικότερα στην λειτουργία του περιττού και τις περιπλοκές που προκαλεί.
Τι είναι το περιττό; Ενδεικτικά να αναφερθώ σε μερικές εκφράσεις του.
α)Είναι μία υπερβολή, κάτι που δεν είναι αληθινά χρήσιμο παρά μόνον για την απληστία της όποιας επιθυμίας. Λειτουργεί στο πεδίο των φαντασιώσεων και της υποκατάστασης του εαυτού από τα συσσωρευμένα είδωλα. Ο εαυτός ταυτίζεται με ό,τι κατέχει και, επειδή ο εαυτός έχει την τάση να επεκτείνεται, τότε πρέπει να κατέχει ολοένα περισσότερα υλικά ή άυλα αγαθά με τα οποία στη συνέχεια να ταυτίζεται και να ικανοποιείται.
β)Είναι μία αφθονία που μιμείται την απόλυτη απελευθέρωση από την ανάγκη και τη στέρηση.
γ)Είναι μία αφθονία που μιμείται την αφθονία του χρόνου ή της αθανασίας, μία Εδέμ όπου η ζωή είναι άφθονη και ατέρμονη. Επιπλέον, τα αγαθά συχνά διαρκούν περισσότερο από την εγκόσμια ζωή μας και μας δίνουν την ψευδαίσθηση της παράτασής της. Ο Γιάννης Ζήσης στο βιβλίο του “Ειρήνη και Διανόηση”, εκδ. Σενέκας, 1996, σελ. 49, το αναλύει πολύ εύστοχα:
“Ο άνθρωπος θέλει να κατέχει, κατά την γνώμη μας, την άβια υπόσταση σαν σχέση ταύτισης με αυτήν, γιατί έτσι ταυτιζόμενος με κάτι νεκρό, επειδή το νεκρό δεν πεθαίνει, βιώνει έμμεσα αθανασία.
Ταυτίζεται με την μετά θάνατο υπόσταση, την άβια, μέσω κατοχής, νεκρή κατάσταση, κι αυτό το χάσμα είναι ο θάνατος.
Εφ’ όσον είναι ένα με το μετά θάνατον, εμμέσως επιβιώνει. Διαλέγει ο άνθρωπος το γίγνεσθαι του συμβόλου της ταύτισής του με την άβια κατάσταση και παρακάμπτει τον εαυτό του.
Έτσι το περιβάλλον γίνεται πεδίο φετιχιστικής και ιδιοκτησιακής διαπάλης. Γι’ αυτό ο άνθρωπος το υπερβατικό το εικονίζει στο νεκρό φετίχ του, γιατί αφ’ ενός μεν βιώνει πλέον ως υπερβατικό το νεκρό και ταυτόχρονα γιατί έτσι το εξουσιάζει και εκβάλλει μέρος του φόβου υπό μορφήν αντικειμένου”.
Θα ήθελα να προσθέσω ακόμη κάτι συμπληρωματικά και επεξηγηματικά στο παραπάνω εδάφιο: Στο άβιο δεν υπάρχει η συνείδηση, που είναι αυτή που βιώνει τον θάνατο και τον φόβο θανάτου, γι’ αυτό η ταύτιση με το άβιο δίνει και τη σιγουριά της σταθερότητας και της απουσίας του βασανιστικού φόβου.
δ)Είναι μία αφθονία που ανταγωνίζεται τους άλλους, που επιβεβαιώνει την υπεροχή μας απέναντι σε αυτούς που κατέχουν λιγότερα.
ε)Είναι, σε μερικές περιπτώσεις, μία υπεροχή μετρήσιμη με όρους δύναμης που καθηλώνει τους άλλους και τους καθιστά υπόδουλους στις επιθυμίες μας και την τυχόν αλαζονεία μας, όπως είναι η πολιτική και οικονομική δύναμη.
στ)Είναι μία ατέρμονη περιπλάνηση στον κόσμο των μορφών με τις απειρίζουσες εμπειρίες που προσφέρουν, όπου έστω και η ελάχιστη διαφοροποίηση είναι ο θεός αυτού του κόσμου και ο μόνος σκοπός του. Το ατέρμονο δίνει την ψευδαίσθηση της αθανασίας. Αυτό μπορούμε να το δούμε ενδεικτικά στη μόδα, την κατανάλωση και τις σεξουαλικές περιπέτειες. Όσο μεγαλύτερη είναι η συλλογή, συσσώρευση, εμπειριών και πραγμάτων τόσο πιο εκπληρωμένη και επιτυχημένη φαίνεται η ζωή και το πρόσωπο.
Ο κοινός παρονομαστής όλων αυτών των περιπτώσεων είναι ο αφανισμός του αληθινού προσώπου και η ταύτισή του με τα είδωλα που συλλέγει γύρω του και την ποσότητα δύναμης που αυτά εκπροσωπούν. Πάντα τα είδωλα αποτελούν μία ποσότητα, γιατί η ποιότητα είναι αυτό που εκπροσωπούν και όχι αυτά τα ίδια. Αυτή η δύναμη μπορεί να ιδωθεί σε πλήθος περιστάσεων εκτός πολιτικής και οικονομίας, όπως είναι οι γνώσεις, η ομορφιά, ο πλούτος, η γοητεία, η άνεση, η συμπεριφορά και άλλα.
Σε αυτό βρίσκεται και η αποτυχία των πολλών γνώσεων στην εποχή μας. Βυθιστήκαμε στις γνώσεις και ξεχάσαμε τον εαυτό που πρέπει να είναι ο πρωταγωνιστής των εξελίξεων όσον αφορά την ανθρώπινη ζωή μας. Τον μεταγγίσαμε στις γνώσεις και τον ποσοτικοποιήσαμε αφελώς.
Αυτή η ποσοτικοποίηση, είτε την συνειδητοποιούμε είτε όχι, είναι το επίκεντρο του ολοκληρωτισμού. Στον ολοκληρωτισμό δεν υπάρχουν αληθινά πρόσωπα, υπάρχουν μόνον δυνάμεις που συγκρούονται μεταξύ τους και υπερισχύει η πιο μεγάλη. Τα πρόσωπα αντιμετωπίζονται μόνον τυπικά, σαν μορφές, και απογυμνώνονται από την αυταξία του προσώπου – εξάλλου, το έχουν ήδη αποδεχθεί εφ’ όσον έχουν ταυτιστεί με τα είδωλα που επιθυμούν. Το πρόσωπο όμως υπάρχει στη συνείδηση και εξ αιτίας της και, εφ’ όσον η συνείδηση συρρικνώνεται, έχει συρρικνωθεί και το πρόσωπο, συχνά μέχρις αφανισμού. Ο ολοκληρωτισμός όπως και κάθε μορφή εξουσίας έχει διπλή φύση, γιατί περιλαμβάνει υποχρεωτικά και τον θύτη και το θύμα.
Αυτό αποτελεί μία πιο φιλοσοφική προσέγγιση της περιττότητας και των συνεπειών της. Υπάρχουν όμως και πολύ πρακτικές εκφράσεις της. Θα αναφέρω μερικά παραδείγματα;
α)Η περιττότητα του χρήματος σε έναν κόσμο που δεν είναι άπειρος και άφθονος οδηγεί αναγκαστικά σε αληθινή στέρηση άλλους ανθρώπους, όπως στην έλλειψη τροφής, νερού, περίθαλψης και μόρφωσης. Αυτό είναι μία μορφή ολοκληρωτισμού εμφανούς. Αυτό μάλιστα προκαλεί και μία επόμενη έκφραση ολοκληρωτισμού είτε γιατί ο ισχυρός σχεδόν πάντα δεν χειρίζεται σωστά τη δύναμή του είτε γιατί, για να διατηρήσει τα κεκτημένα, θα αναγκαστεί να χρησιμοποιήσει ολοκληρωτικές μεθόδους απέναντι στις αντιδράσεις αυτών που έχουν ανάγκη.
β)Η περιττότητα στην τροφή αυξάνει τις επιθυμίες και αλλοιώνει τη σωματική φύση, πράγμα που μειώνει την έκφραση των άλλων δημιουργικών ικανοτήτων του ανθρώπου. Όσο αυξάνεται η προσοχή στο σώμα, τόσο μειώνεται η προσοχή στην εσωτερική ζωή του ανθρώπου όπου βρίσκεται ο κυβερνών παράγοντας.
γ)Η περιττότητα στην κατανάλωση παντός είδους επιβαρύνει το περιβάλλον με απόβλητα και με κατασπατάληση των πόρων της γης. Αυτό είναι ολοκληρωτισμός απέναντι στη φύση αλλά και απέναντι στους ανθρώπους, γιατί καταστρέφει αυτούς τους αναγκαίους για τη ζωή τους πόρους. Και όχι μόνον αυτό, αλλά μέσα σε ακραία ένδεια θα χάσουν κάθε στοιχείο ελευθερίας που διαθέτουν.
δ)Η περιττότητα στην κατανάλωση δημιουργεί και εγκαθιδρύει έναν τρόπο ζωής που έπειτα είναι εξαιρετικά δύσκολο να αλλάξει. Αν προσέξουμε, θα δούμε ότι αυτή η υπερβολή οφείλεται σε εκμετάλλευση πολλών πόρων, πέραν κάθε συγκεκριμένης χώρας, δηλαδή καταναλώνονται πόροι ξένων χωρών και μάλιστα χωρίς ανταλλάγματα. Αναπόφευκτα, κάποιοι διαθέτουν αφθονία αγαθών, ενώ άλλοι δεν διαθέτουν ούτε καν τα αναγκαία για επιβίωση. Αυτό είναι ένας ολοκληρωτισμός ασυνείδητος και συλλογικός που θα οδηγήσει σε συγκρούσεις στο μέλλον. Αλλά και η αλλαγή κατεύθυνσης στις χώρες της αφθονίας θα προκαλέσει ολοκληρωτικά φαινόμενα, γιατί στο εσωτερικό τους θα χρειαστεί να γίνουν ανακατανομές δυνάμεως – και αυτό ίσως δεν θα μπορεί να γίνει αναίμακτα.
Όλα αυτά ήδη φαίνονται, ήδη συμβαίνουν και γι’ αυτό ο κόσμος βρίσκεται στην κόψη του ξυραφιού. Η περιττότητα, δηλαδή, έχει φύση τόσο φιλοσοφική όσο και πρακτική. Η φιλοσοφική της φύση δείχνει από πριν αυτό που πρόκειται να επακολουθήσει σε μήκος χρόνου. Αν είμαστε προσηλωμένοι μόνον στα πρακτικά θέματα, τότε δεν θα μπορούμε να προλάβουμε τις εξελίξεις και θα τρέχουμε πίσω από τα γεγονότα χωρίς να κατανοούμε τα αίτια.
17/7/2024
Ιωάννα Μουτσοπούλου
Μέλος της ΜΚΟ ΣΟΛΩΝ
εικόνα : Pixabay
