Διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη το 1789
Στην εποχή μας προβάλλονται με υπερβολή τα ατομικά δικαιώματα και στη συνείδηση των ανθρώπων έχουν ταυτιστεί με τη δημοκρατία, έχοντας υποσκελίσει τελείως την λαϊκή κυριαρχία, που είναι ο άλλος πυλώνας της δημοκρατίας – εξίσου απαραίτητος τόσο για τη δημοκρατία όσο και για τα ίδια τα ατομικά δικαιώματα. Οι μεγάλες ιδέες, όπως κυρίως οι ελευθερία, ισότητα και αδελφοσύνη, αλλά και η ασφάλεια και η δικαιοσύνη που σχετίζονται άμεσα με αυτές, καταλήγουν να πραγματώνονται μέσα από αυτά τα δικαιώματα καθώς και μέσα από την λαϊκή κυριαρχία που προς το παρόν είναι πλήρως ανενεργή. Τα ατομικά δικαιώματα εγγυώνται την ελευθερία του ατόμου, ενώ η λαϊκή κυριαρχία την ελευθερία τόσο της συλλογικότητας όσο και του ατόμου. Όπου δεν υπάρχει λαϊκή κυριαρχία, δηλαδή όπου η συλλογικότητα δεν μπορεί να ελέγξει την εξουσία και να καθορίσει τους σκοπούς της, εκεί δεν μπορούν να υπάρξουν ούτε ατομικά δικαιώματα, παρά μόνον όσα επιτρέπει η όποια εξουσία. Αυτά τα δύο, δικαιώματα και λαϊκή κυριαρχία είναι άρρηκτα συνδεδεμένα και αναγκαία το ένα για το άλλο – ακριβώς όπως οι μεγάλες ιδέες. Και δεν πρέπει καθόλου να μας ενδιαφέρει αν οι στοχαστές τα συνέλαβαν και τα δυο μαζί ή χωριστά και σε διαφορετικές περιόδους, όπως διατείνονται ορισμένοι. Ο άνθρωπος δεν συλλαμβάνει αμέσως το όλο της αλήθειας.
Το αρχικό και μοιραίο λάθος ήταν ότι η ελευθερία αποκόπηκε επιλεκτικά από τις άλλες δύο μεγάλες ιδέες και δέσποσε στη νοόσφαιρα της Δύσης σαν κάτι αποξενωμένο από το όλο της ζωής. Όμως η ελευθερία χωρίς ισότητα και αδελφοσύνη είναι κυριαρχία και αυθαιρεσία, όπως η ισότητα χωρίς ελευθερία και αδελφοσύνη είναι καταδυνάστευση και ομοιομορφία. Η δε αδελφοσύνη χωρίς τις άλλες δύο είναι βύθισμα σε μία μάζα που παρασύρει προς το βυθό των πραγμάτων.
Αυτή τη στιγμή, το πλέον προφανές και επίκαιρο πρόβλημα είναι η κυριαρχία, δηλαδή η επιβολή των λίγων πάνω στους πολλούς – αν και το πρόβλημα αυτό είναι περισσότερο σύνθετο και μπορεί, επίσης, να επιβληθούν και οι πολλοί στους λίγους. Έχουμε φθάσει στο σημείο η ίδια η κυριαρχία να επικαλείται τα ατομικά δικαιώματα για να προασπίσει τα συμφέροντά της και τη δυνατότητά της να ελέγχει τους άλλους. Εδώ χρειάζεται μία πιο βαθιά κατανόηση του περιεχομένου των ατομικών δικαιωμάτων και να μη μένουμε σε μία επιφανειακή επίκλησή τους. Θα πρέπει να αναρωτηθούμε τι σκοπό εξυπηρετούν. Κάθε ετσιθελισμό, ιδιοτροπία, εγωκεντρικότητα, οποιαδήποτε υπερβολή ή τρέλλα; Αν ο προορισμός τους ήταν να υπηρετήσουν τη δύναμη, τότε δεν θα χρειαζόντουσαν τα ατομικά δικαιώματα, γιατί η δύναμη χωρίς τον νόμο και τα δικαιώματα θα μπορούσε να αυτοεξυπηρετηθεί πολύ καλύτερα και πιο ολοκληρωμένα. Έπειτα, θα πρέπει να αναρωτηθούμε για τις μεγάλες ιδέες αν ισχύουν για όλους ή μόνον για όσους μπορούν να τις καρπωθούν. Αν είναι μόνον για τους δυνατούς, τότε και πάλι δεν θα χρειαζόμασταν συντάγματα και νόμους, παρά μόνον τον “νόμο της ζούγκλας” – αν και αυτός τελικά αυτός εξυπηρετεί την αληθινή ανάγκη για επιβίωση, ενώ η κυριαρχία στους ανθρώπους δεν εξυπηρετεί καμμία αληθινή ανάγκη παρά μόνον μία φαντασίωση και άπληστη επιθυμία, είναι δηλαδή εξ ολοκλήρου παράλογη. Είναι ένα ψυχολογικό εποικοδόμημα που βασίζεται σε στρέβλωση των εννοιών της ζωής. Δηλαδή, είναι μία πλάνη που χρησιμοποιεί σαν ξενιστή τα ζωικά ένστικτα. Αντί να λέγεται “νόμος της ζούγκλας”, θα έπρεπε να λέγεται “νόμος του παραλόγου”.
Φυσικά, οι λάτρεις της δύναμης αμέσως σκέπτονται πως τη ζωή την κυβερνάει πάντοτε η δύναμη και όποιος την έχει επιβάλλει τη θέλησή του. Ακόμη και οι ιδέες γι’ αυτούς είναι κατασκευές και επινοήσεις των αδύναμων, για να δημιουργήσουν ενοχές και εμπόδια στους δυνατούς και έτσι να γλυτώσουν. Σε αυτό το σημείο βρίσκεται το κλειδί για την κατανόηση. Αν οι ιδέες ήταν ανθρώπινες κατασκευές, τότε αυτοί θα είχαν δίκιο. Όμως, κατά την άποψή μου, οι ιδέες είναι ιδιότητες, παρορμήσεις, δυνάμεις και ένστικτα της ζωής που διαπερνάνε τον κόσμο μας και δεν μπορούμε να τις αποφύγουμε – είναι αναπόφευκτες. Γι΄ αυτό ο Ρουσσώ είχε δίκιο όταν έλεγε ότι η ελευθερία είναι υποχρεωτική. Υπό αυτή την έννοια, όσα προανέφερα πρέπει να ισχύουν.
Θα πρέπει, λοιπόν, να σκεφθούμε πως τα ατομικά δικαιώματα σκόπευαν να εναρμονίσουν την κοινωνία και να προστατέψουν το πρόσωπο του ανθρώπου και την αξία του ως ανθρώπου. Σε αυτό όμως το σημείο έχουν γεννηθεί πολλά προβλήματα, που δεν είναι εύκολο να λυθούν,
Βέβαια, αρχικά θεωρήθηκε πως το σύνταγμα (που θεσπίζει τα ατομικά δικαιώματα) προστατεύει τον πολίτη μόνον από την κρατική αυθαιρεσία, παραγνωρίζοντας το γεγονός πως δεν είναι μόνον το κράτος μα και οι πολύ ισχυροί ιδιώτες που μπορεί να καταπιέσουν αυθαίρετα τους ανθρώπους. Και μάλιστα αυτή η καταπίεση σε συνταγματικά καθεστώτα δεν γίνεται απ’ ευθείας αλλά μέσω επιρροής στους εκπροσώπους του κράτους. Γι’ αυτόν τον λόγο, ορισμένοι νομικοί στη μεταπολεμική Γερμανία υποστήριξαν ότι πρέπει να θεωρήσουμε πως στη θέση του κράτους βρίσκονται και οι ισχυροί ιδιώτες και άρα το σύνταγμα πρέπει να περιορίζει και τη δική τους δράση ή ότι υπάρχουν ορισμένες μεγάλες αρχές που δεν μπορούν να παραβιαστούν ακόμη κι αν δεν περιέχονται σε ένα σύνταγμα. Όμως ο δυτικός θετικισμός προτιμούσε πάντοτε ό,τι είναι χειροπιαστό και διατυπωμένο ρητά. Έτσι χάσαμε την ευκαιρία να αναπτύξουμε και να εμβαθύνουμε στις αξίες της ζωής και το νόημά της όπως αυτές επηρεάζουν τους θεσμούς μας. Δεν είναι τυχαίο ότι μας έχει περικυκλώσει το χάος. Χωρίς υπέρτερο νόημα μόνο χάος μπορεί να υπάρξει. Και το χάος είναι και αυτό μία αυθαιρεσία, την περιέχει, την επιβάλλει και την καλλιεργεί.
Φυσικά, τέτοιες αλλαγές στη νομική σκέψη θα συναντήσουν μεγάλες δυσκολίες και θα απαιτήσουν χρόνο και, κυρίως, αλλαγές στον τρόπο σκέψης των ίδιων των κοινωνιών. Οι δυσκολίες θα προέρχονται όχι μόνον από τις ελίτ και την ίδια την κοινωνία, αλλά και από την εννοιολογική δυσκολία που θα υπάρξει στον προσδιορισμό του περιεχομένου των ατομικών δικαιωμάτων. Όμως κάποτε πρέπει να γίνει το πρώτο βήμα.
Σήμερα, που τα πράγματα βρίσκονται στην κόψη του ξυραφιού, έχει πια φθάσει η ώρα να ασχοληθούμε απευθείας με τον πυρήνα του νοήματος και του σκοπού των ατομικών δικαιωμάτων τόσο φιλοσοφικά όσο και πρακτικά. Αυτό μας το επιβάλλει η ίδια η ζωή και όχι οι πολιτειακοί νόμοι.
Όπως αναφέρθηκε στην εκπομπή “Ασφάλεια και κυριαρχία” στο κανάλι του “Σόλωνα” θα πρέπει άμεσα να αναρωτηθούμε σοβαρά για το περιεχόμενο των ατομικών δικαιωμάτων σε ορισμένες τουλάχιστον περιπτώσεις. Το θεμελιώδες ερώτημα είναι αν μπορεί το συμφέρον ή ένας ετσιθελισμός ή μία φαντασίωση να είναι απαραβίαστα όπως ένα ατομικό δικαίωμα. Για παράδειγμα, μπορεί να ειπωθεί ότι ένα νομικό πρόσωπο έχει ατομικό δικαίωμα; Θα έλεγα όχι, γιατί το ατομικό δικαίωμα προστατεύει το φυσικό πρόσωπο, αυτό που είναι ο άνθρωπος όχι τις όποιες προθέσεις και προσπάθειές του, εκτός από αυτές που είναι αναγκαίες για την ύπαρξη και την ανάπτυξη του προσώπου. Μπορεί ο κόσμος των επιχειρήσεων να διώξει τους ανθρώπους από τις δουλειές για να χρησιμοποιήσει ρομπότ και τεχνητή νοημοσύνη; Αν λάβουμε υπόψη μας ότι αυτός ο κόσμος έχει στα χέρια του κάθε μέσο επιβίωσης του ανθρώπου, θα ήταν σαν να επιτρέπαμε να καταστραφεί η ανθρωπότητα. Αν κάποιος για να αισθάνεται όμορφα θέλει να αποκτήσει τα πάντα και έχει την ικανότητα να το κάνει, τότε πρέπει να προστατέψουμε αυτή του την επιθυμία; Προφανώς όχι. Αλλιώς θα ήταν σαν να λέγαμε ότι όποιος μπορεί ας κάνει ό,τι θέλει.
Βέβαια, δεν μπορεί κανείς να απαγορέψει όλα τα πράγματα που δεν προστατεύονται από τα ατομικά δικαιώματα, αλλά πρέπει να κρίνει πότε αυτά καταπατούν τα ατομικά δικαιώματα των άλλων ανθρώπων.
Πάντως, το βασικό είναι ότι τα ατομικά δικαιώματα προστατεύουν την αξία του ανθρώπου, το πρόσωπο και την αναγκαία ανάπτυξή του ως προσώπου και όχι ως φορέα δυνάμεως. Θα χρειαστεί όμως μία μεγάλη συζήτηση και στοχασμός για το τι σημαίνει το πρόσωπο, που είναι καθαρά φιλοσοφικό πρόβλημα. Πάντως, το πρόσωπο δεν πρέπει να ταυτίζεται με το φαίνεσθαι. Αν το ταυτίσουμε με το φαίνεσθαι, δηλαδή με το έχειν, τότε περιπίπτουμε κατευθείαν στην άποψη που προανέφερα ότι ο ισχυρός φυσιολογικά πάντοτε επιβάλλει τη θέλησή του. Και πρέπει να αποφασίσουμε το δρόμο που θα διαλέξουμε.
7/6/24
Ιωάννα Μουτσοπούλου
Μέλος της ΜΚΟ ΣΟΛΩΝ
