ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ (του Γιάννη Παρασκευουλάκου)

Franklin Delano Roosevelt Memorial Four Freedoms - Σόλων ΜΚΟ

Οι τέσσερις ελευθερίες, μνημείο του Φ. Ντ. Ρούζβελτ, Wahington D.C.

Υπάρχει ένα αγαθό που την ύπαρξη και την πολυτιμότητά του δεν θα αμφισβητήσει κανένας εκτός από τους τυράννους, τους ηλιθίους και τους συμφεροντολόγους.

Μιλάω για την απλή ελευθερία, του να μην είναι κανείς δούλος, να ορίζει τον εαυτό του και να μην άγεται και φέρεται από τους δυνατούς σαν άθυρμα, σαν άχυρο που το παρασέρνει ο άνεμος.

Για τις δύο πρώτες περιπτώσεις αρνητών δεν επεκτείνομαι. Ο συμφεροντολόγος είναι μια ιδιαίτερη περίπτωση. Υποτίθεται αποδέχεται μια συγκεκριμένη αρχή, επειδή όμως τα συμφέροντά του κινούνται σε αντίθετη κατεύθυνση, εφευρίσκει ένα σωρό δικαιολογίες ώστε να δικαιώνει την στάση του.

Τον 19^ο αιώνα, γιατροί και ψυχολόγοι στον νότο των ΗΠΑ καταπιάστηκαν με ένα «περίεργο» φαινόμενο που προκαλούσε ανησυχία: την «Δραπετομανία» (1) δηλαδή την ανεξέλεγκτη και ανεξήγητη (κατ’ αυτούς!!) τάση των μαύρων δούλων να δραπετεύουν από τα αφεντικά τους. Άρθρα εμφανίστηκαν σε επιστημονικά περιοδικά της εποχής, εννοώ άρθρα γραμμένα από γιατρούς, που εξηγούσαν αυτή την «ψυχασθένεια», μαζί με την απαραίτητη συστηνόμενη θεραπεία: ένα καλό μαστίγωμα. Άλλη μια «ψυχική πάθηση» που εμφανίστηκε ταυτόχρονα ήταν η «Αιθιοπική δυσαισθησία» ή, με πιο απλά λόγια, η ανυπακοή. Η επιστήμη στην υπηρεσία του συμφέροντος.

Αν και πέρασαν 80 περίπου χρόνια, μπορούμε να πούμε ότι διατηρούν την αξία τους οι 4 Ελευθερίες του Αμερικανού Προέδρου Φραγκλίνου Ντελάνο Ρούσβελτ (2), ως προς μια στοιχειώδη αντίληψη της Ελευθερίας. Ο Ρούσβελτ εμφανώς παρέλειψε την φυσική δουλεία, προφανώς θεωρώντας την ανεπιστρεπτί παρελθόν. Είναι όμως; Αναφέρω τις 4 Ελευθερίες:

«Η πρώτη είναι η ελευθερία της ομιλίας και της έκφρασης – παντού στον κόσμο.

Η δεύτερη είναι η ελευθερία κάθε προσώπου να λατρεύει το Θεό με τον τρόπο του – παντού στον κόσμο.

Η τρίτη είναι η ελευθερία από την ένδεια / φτώχεια — που παγκοσμίως σημαίνει οικονομικούς όρους που θα εξασφαλίσουν σε κάθε έθνος μια υγιή εν καιρώ ειρήνης ζωή για τους κατοίκους – σε ολόκληρο τον κόσμο.

Η τέταρτη είναι η ελευθερία από το φόβο — που σημαίνει μια παγκόσμια μείωση των εξοπλισμών σε τέτοιο σημείο και με τέτοιο ενδελεχή τρόπο, ώστε κανένα έθνος να μην είναι σε θέση να διαπράξει μια πράξη φυσικής επιθετικότητας ενάντια σε οποιοδήποτε γείτονα — οπουδήποτε στον κόσμο».

Είναι περιττό να τονιστεί ότι από τότε και οι αντιλήψεις μας για την Ελευθερία έχουν διευρυνθεί αλλά και οι παραβιάσεις της έχουν πολλαπλασιαστεί.

Και όμως αυτή η απλή και ευκολονόητη ελευθερία, που είναι κυριολεκτικά το οξυγόνο της ζωής, σε τρόπον ώστε, όταν λείπει, η ζωή να είναι θάνατος, αυτή που γέννησε τους Σπάρτακους και τις μεγάλες επαναστάσεις, που φύτεψε και πότισε και ανάστησε το μεγάλο αξίωμα «Ελευθερία ή Θάνατος» και που πάντα οι μεγάλοι τύραννοι (ή μήπως βαυκαλιζόμαστε ότι χάθηκαν οι τύραννοι από τον πλανήτη;) την ορέγονται περισσότερο από κάθε τι και που δεν θα ησυχάσουν – όσα κι αν έχουν και όσο κι αν ξεχωρίζουν ή υπερέχουν – αν δεν μας την στερήσουν, δεν μπορεί να κατοχυρωθεί με ασφάλεια, αν δεν προσεγγίσουμε νέες σφαίρες Ελευθερίας, αν δεν εννοήσουμε ότι η Ελευθερία είναι οξυγόνο και ζωή όχι μόνο στο αντικειμενικό πεδίο, αλλά και σε άλλες περιοχές που, έστω και αμυδρά, αντιλαμβανόμαστε ότι υφιστάμεθα καταπίεση, όπως λόγου χάριν από την μανία της κατανάλωσης, τις διεγερμένες και πολλαπλασιαζόμενες ανεκπλήρωτες επιθυμίες, τον φανατισμό, τον εγωισμό, την λατρεία και επιδίωξη της δύναμης (που επιτρέπει τα «δύο μέτρα και δύο σταθμά») και τόσα άλλα.

Για παράδειγμα, θα μπορούσε να σχολιαστεί και η ελευθερία από τα πάθη, αφού και αυτής η έλλειψη καθιστά τον άνθρωπο είδος δούλου. Βέβαια, θεωρούμε ότι τα πάθη είναι «δικά μας» και γι αυτό δεν εξεγειρόμαστε εναντίον τους. Σου λέει κάποιος: Είναι δικά μου, είναι η φύση, είναι ο εαυτός μου, άρα να εξεγερθώ εναντίον του εαυτού μου; Έπειτα, θα σκεφθεί πως τέτοιες προσεγγίσεις εύκολα παραπέμπουν σε «μουχλιασμένο» θρησκευτικό συντηρητισμό.

Αυτό στο οποίο θέλω να δώσω έμφαση με τα παραπάνω είναι πως έχουμε υπερβολική εξάρτηση από τα «πράγματα». Λ.χ. η καταναλωτικότητα, ο «καναπές» της τηλεόρασης, η αποκοπή από την φύση και τις εργασίες της, σε συνδυασμό με την υπερεξάρτηση από την τεχνολογία, δεν μας δίνουν κάποιαν αίσθηση ενός μεταφορικού, ψυχικού «ακρωτηριασμού»; Εμένα πάντως μου δίνουν.

Μήπως, όταν έχουμε υπερβολική εξάρτηση από τα πράγματα, είναι τα πράγματα παρόντα αλλά όχι ο εαυτός μας, εμείς οι ίδιοι; Τώρα, βέβαια, θα ρωτήσει κανείς: και ποιος ή τι είναι ο εαυτός μας; Μπορούμε όλοι μαζί να αποπειραθούμε να δώσουμε απάντηση σε αυτό. Μπορούμε, επίσης, να χρησιμοποιήσουμε τις προσεγγίσεις άλλων, σοφότερων από εμάς ανά τους αιώνες, ώστε να εξοικονομήσουμε δρόμο και χρόνο. Εκείνο όμως για το οποίο θα αποτολμήσω εδώ και μόνος μου να αποφανθώ είναι για το τι ΔΕΝ είναι ο εαυτός μας.

Εαυτός μας, λοιπόν, αποκλείεται να είναι τα πράγματα του φυσικού κόσμου, όσο κι αν είναι πολλές φορές αληθινά πολύτιμα, όσο κι αν μας αρέσουν, τρελαινόμαστε γι αυτά, ταυτιζόμαστε με αυτά, ζούμε με αυτά, έχουμε απόλυτη εξάρτηση από αυτά. Εαυτός μας δεν μπορεί να είναι εφήμερα συναισθήματα, σκέψεις και διαθέσεις. Στην παράδοση του βουδισμού Ζεν έχει καταγραφεί γλαφυρά αυτή η διάσταση (3): ένας σπουδαστής ήλθε στον γιαπωνέζο δάσκαλο του Ζεν, Μπανκέι, παραπονούμενος για πολλά νεύρα. Έχεις κάτι πολύ παράξενο, του είπε ο Μπανκέι. Για δείξε μου τα νεύρα. Αυτή την στιγμή δεν μπορώ, απάντησε εκείνος. Πότε μπορείς; Ρώτησε ο Μπανκέι. Έρχονται ξαφνικά όταν δεν τα περιμένω. Κι ο Μπανκέι συνεπέρανε: Επομένως τα νεύρα δεν είναι η αληθινή σου φύση. Αν ήταν θα μπορούσες να μου τα δείξεις όποτε θέλεις.

Βέβαια ένας ατίθασος μαθητής θα μπορούσε να παρατηρήσει στον Μπανκέι ότι ούτε και την αληθινή του φύση μπορούσε να του δείξει άμεσα αφού προφανώς, όπως κι εμείς, θα την αγνοούσε. Αλλά αυτό ακριβώς είναι στο οποίο θέλω να εστιάσω. Στην αναζήτηση και κατανόηση αυτού που ξέρουμε ότι υπάρχει αλλά δεν το γνωρίζουμε ακόμα.

Επόμενο, και πιο σημαντικό λόγω του ρόλου που παίζει στις ζωές μας, είναι η επιθυμία. Όμως και σε αυτή την περίπτωση παρατηρούμε τον ίδιο εφήμερο και μη διαρκή χαρακτήρα. Είναι στην φύση της επιθυμίας όταν ικανοποιηθεί να καταπαύει και να εξαφανίζεται, έστω πρόσκαιρα. Ακόμα κι αν μιμηθούμε τους αρχαίους ρωμαίους που έκαναν εμετό στα συμπόσιά τους για να μπορέσουν να ξαναφάνε και να αισθανθούν και πάλι την ευχαρίστηση του καλού φαγητού, πάντως αποκλείεται να τρώει κανείς 24 ώρες την ημέρα. Αυτό δεν μπορεί να είναι εαυτός, γιατί ο εαυτός μας υπάρχει συνέχεια και αδιάσπαστα. Εννοώ πως θεμελιώδη χαρακτηριστικά του εαυτού είναι η διάρκεια και η αδιάσπαστη συνέχεια. Δεν σηκωνόμαστε το πρωί και ψάχνουμε να βρούμε κάποια σκέψη μας ή κάποια επιθυμία μας (και πάλι άλλωστε θα έπρεπε να αναρωτηθούμε: ποιος είναι αυτός που ψάχνει;) για να πούμε «εντάξει, υπάρχω». Έχουμε την αίσθηση ότι είμαστε, υπάρχουμε, είμαστε ο εαυτός μας, με ένα τρόπο συνεχή και τελείως ανεξάρτητο από επιθυμίες, χαρές, λύπες, σκέψεις. Υπάρχει κάποιος που χαίρεται, λυπάται, επιθυμεί πίσω απ αυτά. Σαφώς μπορεί να ταυτιζόμαστε με όλα τα παραπάνω, αλλά είμαστε «Εμείς», κάτι που μπορεί να μην μάς είναι απόλυτα σαφές, είναι πάντως αδιαμφισβήτητα υπαρκτό, που βρίσκεται πίσω από όλα αυτά και στη συνέχεια ταυτίζεται με αυτά.

Απορρίπτοντας όλες αυτές τις ταυτίσεις μας ως περιοριστικές, θέλω να πω ότι ο εαυτός συνδέεται άμεσα με την Ελευθερία και κατανοούμε την Ελευθερία με όλο και πλουσιότερο τρόπο, με ολοένα πιο λεπτές αποχρώσεις, μόνο στο βαθμό της αποταύτισης από «αντικείμενα» και του πλησιάσματος στον εαυτό. Δεν εννοώ ότι αυτή η διαδικασία λαμβάνει χώρα πάντα ατομικά και συνειδητά. Μπορεί να συμβαίνει συλλογικά και ασυνείδητα, μέσω μεγάλων πολιτισμικών ρευμάτων, αξονικών εποχών (όπως θα έλεγε ο Μάμφορντ) ή «αρμών της ιστορίας» (όπως θα έλεγε ο Ουέλς για εξέχουσες φυσιογνωμίες), μεγάλων επαναστάσεων (όλων των ειδών) ή ρευμάτων σκέψης, ακόμα και τεράστιων φυσικών φαινομένων. Αλλά αυτό θα είναι το θέμα του επόμενου άρθρου.

Αν παραμείνουμε πεισματικά και περιοριστικά προσκολλημένοι στην ήδη γνωστή Ελευθερία, που επαναλαμβάνω, ποτέ δεν θα πάψει να είναι πολύτιμη, οι μόνιμοι διώκτες της Ελευθερίας (εκτός αν θαρρούμε πως ως δια μαγείας χάθηκαν) θα μηχανευτούν όλο και πιο πολύπλοκους μηχανισμούς μαγέματος και λησμονιάς, όλο και πιο σοφιστικέ εργαλεία ευνουχισμού της λογικής μας, όλο και πιο σκληρές οροφές εννοιών, έτσι ώστε, όταν αποκοπούμε για τα καλά από την ζωοποιό αρχή της Ελευθερίας, θα αρπάξουν και την φυσική μας Ελευθερία, που την θέλουν αντί παντός τιμήματος και την έχουν θέσει σαν υπέρτατο στόχο τους.

Αλλά και πέρα από εμπρόθετους μηχανισμούς περιορισμού της ελευθερίας μας, υπάρχουν και άλλοι για τους οποίους υπαίτιοι είμαστε εμείς οι ίδιοι είτε ενεργητικά είτε παθητικά. Λ.χ. για την αδράνεια, που έκανα λόγο στο προηγούμενο άρθρο μου («Τα εμπόδια για τον αναστοχασμό»), το φταίξιμο είναι καταδικό μας, ασχέτως του ότι και οι συνθήκες επιτείνουν το πρόβλημα. Επίσης, για πολλές όψεις άγνοιας, σε μιαν εποχή που οι πληροφορίες παρέχονται αφειδώς, δεν μπορούμε παρά να μεμφόμαστε εμάς τους ίδιους. Με το επιχείρημα ότι ο πλούτος των πληροφοριών είναι πλέον κυκεώνας, καθηλωνόμαστε μπροστά στο αγαπημένο μας (όποιο κι αν είναι αυτό) κανάλι της τηλεόρασης, ενώ κανείς μας δεν αμφιβάλλει ότι όλα ανεξαιρέτως τα κανάλια υπηρετούν συμφέροντα και όχι εμάς. Στο ζήτημα της πολιτικής, όχι μόνο δεν εξετάζουμε και δεν διεκδικούμε τρόπους που θα ενισχύσουν την συμμετοχή μας στις κοινές υποθέσεις, αλλά και διαλέγουμε εκπροσώπους με βάση το πόσο γνωστοί είναι με αποτέλεσμα να στέλνουμε στην βουλή, την ευρωβουλή, την αυτοδιοίκηση κ.ο.κ. αθλητές, ηθοποιούς, τραγουδιστές, μοντέλα. Θα ρωτήσει κανείς: δεν μπορεί ένας αθλητής να έχει σημαντικό πολιτικό διαμέτρημα; Ασφαλώς μπορεί, όμως εμείς δεν τους επιλέγουμε γι’ αυτό (όταν υπάρχει) αλλά γιατί τους έχουμε δει πολλές φορές στην τηλεόραση και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Με τον ίδιο τρόπο, εδώ που τα λέμε, διαλέγουμε και όλους τους εκπροσώπους μας, δηλαδή στην βάση της αναγνωρισιμότητάς τους. Με τέτοια στάση ζωής, βουτηγμένη στην αβουλία και την παθητικότητα, τολμάμε να φαντασιωνόμαστε ότι θα μεγαλώσει την ελευθερία μας ή έστω θα διατηρηθεί ως έχει;

Τίποτε το στατικό και παθητικό δεν μπορεί ν’ αντέξει επί μακρόν – πολύ περισσότερο για πάντα – στα αλλεπάλληλα και μανιασμένα κύματα της εξουσίας και τις μηχανορραφίες της, όταν εφορμά για να κατασπαράξει τις ελευθερίες μας. Χωρίς εφόδια, χωρίς έμπνευση, χωρίς άνοδο και πρόοδο, είμαστε καταδικασμένοι στο χαμό.

Εν τούτοις την Ελευθερία την εννοούμε και την θέλουμε και την διεκδικούμε αληθινά. Μόνο που ίσως την θεωρούμε πολύ πιο δεδομένη και εξασφαλισμένη απ’ όσο στ αλήθεια είναι – κι αυτό φοβάμαι πως θα μας κοστίσει πανάκριβα.

Μόνο όταν ριζώσουμε αποτελεσματικά στο ζωντανό έδαφος της εξέλιξης, που διψάει για νέες όψεις Ελευθερίας, που αγκαλιάζει νέους ορίζοντες επίτευξης και δυνατοτήτων, τότε θα μπορούμε να «κοιμόμαστε ήσυχοι», και τότε δεν θα θέλουμε να κοιμόμαστε καν.

Βλέπετε, όταν «ύπνος» και αδράνεια είναι παρόντα δεν είμαστε εμείς, και όταν αφυπνιζόμαστε η αδράνεια και ο εφησυχασμός εξαερώνονται.

Αναφορές