ΠΟΤΕ ΛΕΜΕ ΟΤΙ “ΚΟΙΜΑΤΑΙ Η ΛΟΓΙΚΗ” (του Γιάννη Παρασκευουλάκου)

2ο μέρος του άρθρου: Όταν η λογική κοιμάται γεννιούνται τέρατα

Το στοιχείο της υπαιτιότητας

Εδώ θα ασχοληθούμε με την υπαίτια αδράνεια ή ύπνο της λογικής και όχι με τις αληθινές περιπτώσεις αδυναμίας χρήσης της. Για παράδειγμα δεν θα μπορούσαμε να αξιώνουμε από έναν άνθρωπο 100.000 χρόνια πριν, όταν δηλαδή ο νους ήταν κάτι το ανύπαρκτο, ή από ένα μικρό παιδί που έχει προφανή και δικαιολογημένη άγνοια για τις συνέπειες των πράξεών του, την χρήση οποιασδήποτε έννοιας της λογικής. Είναι άλλη η ευθύνη ενός πρωτόγονου ανθρώπου και άλλη η δική μας σήμερα, με όσα ξέρουμε και διαβάζουμε στα σχολεία, στην TV, στα μίντια και το διαδίκτυο και, κυρίως, με τόση συλλογική εμπειρία της ανθρωπότητας συσσωρευμένη, που σημαίνει ότι είναι κοινό κτήμα όλων μας. 

Για να έχουμε να κάνουμε με στοιχειώδη λογική και όχι απλά επιθυμία μεταμφιεσμένη ή με ένα μηχανισμό απλώς δούλο της επιθυμίας, πρέπει να συντρέχουν τουλάχιστον ορισμένοι παράγοντες.

Το στοιχείο της πρόβλεψης και της πειθαρχίας

Το συναίσθημα και η επιθυμία είναι άμεσα, επιδιώκουν την ικανοποίησή τους εδώ και τώρα. Συμπληρωματικά, στην συνέχεια, ο νους και η λογική εξαπλώνουν, οργανώνουν και «ορθολογικοποιούν» την επιδίωξη των επιθυμιών σε χρόνο και τόπο. Με την λογική συμβαίνουν δύο πράγματα.

Αφ ενός προβλέπουμε τι θα γίνει στον χρόνο που έπεται και αναλόγως ρυθμίζουμε την στάση μας για να επιτύχουμε το μέγιστο όφελος. Αυτό όμως το κάνει και η ιδιοτέλεια, συχνά δε πολύ αποτελεσματικά. Όπως μάς λένε ο Αριστοτέλης (1) και ο Πλούταρχος (2) για τον Πεισίστρατο, στην μία περίπτωση αυτοτραυματίστηκε και τραυμάτισε τα μουλάρια του στην δε άλλη έντυσε μια ωραία κοπέλα τάχα ως θεά Αθηνά η οποία τον συνόδευε στην είσοδό του στην πόλη, με τους δύο δε αυτούς τρόπους παραπλάνησε τον λαό και επέτυχε να εγκαθιδρύσει τυραννίδα και μάλιστα όχι μόνο μία φορά. Οι ενέργειές του αυτές δεν ήταν τυχαίες αλλά προϊόν πρόβλεψης. Γνωρίζοντας την δεισιδαιμονία και ευπιστία των συγχρόνων του σωστά υπολόγισε τις αντιδράσεις τους και δικαιώθηκε – πήρε αυτό που επιθυμούσε.

Το δεύτερο που μπορεί να κάνει η λογική – αλλά σπανίζει – είναι να πειθαρχήσει και να υπαγάγει τις ατομικές επιθυμίες ή τις επιθυμίες της συλλογικότητάς μας σε κάποιες αρχές, που συχνά αντιστρατεύονται τα εν στενή εννοία συμφέροντά μας και επιθυμίες μας. Έτσι η πρόβλεψή μας και οι δράσεις μας αποβλέπουν στην υπηρεσία ενός ευρύτερου καλού ή στην αποτροπή ενός μεγαλύτερου κακού. Και πάλι από την αρχαία ιστορία ο Πλούταρχος διέσωσε για εμάς ένα περιστατικό αμέσως μετά τον ελληνικό θρίαμβο στην Σαλαμίνα. Όταν ο ελληνικός στόλος ναυλοχούσε στις Παγασές (κοντά στον σημερινό Βόλο) ο Θεμιστοκλής είπε στους Αθηναίους ότι έχει ένα καταπληκτικό σχέδιο αλλά δεν πρέπει να γίνει ευρέως γνωστό. Τότε οι Αθηναίοι του είπαν να το γνωστοποιήσει μόνο στον Αριστείδη και αυτός να κρίνει. Ποιο ήταν το σχέδιό του; Να κάψει τον στόλο των άλλων Ελλήνων. Η κρίση του Αριστείδη ήταν ότι δεν είχε ακούσει πράξη ούτε πιο ωφέλιμη για την πόλη ούτε πιο άδικη. Και στη συνέχεια οι Αθηναίοι διέταξαν τον Θεμιστοκλή να απόσχει από το σχέδιό του χωρίς καν να το μάθουν αλλά από εμπιστοσύνη προς την κρίση του Αριστείδη (3).

Δηλαδή, πρώτο «συστατικό» της λογικής (και της πιο συμβατικής έννοιας της λογικής αλλά και αυτής της σπάνιας λογικής για την οποία θα μιλήσω στο 4ο μέρος του άρθρου) θεωρώ μια στοιχειώδη κατανόηση του νόμου αιτίου και αποτελέσματος (4). Με άλλα λόγια να έχεις κατανοήσει και αποδεχτεί ότι οποιαδήποτε συνειδητή ενέργειά σου ή παράλειψή σου έχει αναπόδραστα κάποια αποτελέσματα (αυτό είναι το σχετικά εύκολο) καθώς επίσης να έχεις την τόλμη και την ευθυκρισία να αναγνωρίζεις είτε εκ των προτέρων (αυτό είναι το καλύτερο) είτε έστω εκ των υστέρων ποια είναι αυτά τα αποτελέσματα, όσο πικρά ή τρομακτικά κι αν είναι αυτά.

Έπειτα, πρέπει να αντλείς τα μαθήματα που προκύπτουν από την αναγνώριση ότι κάποια ενέργεια ή παράλειψη είχε ένα δυσμενές αποτέλεσμα  που σημαίνει, αφ ενός ότι αποφεύγεις να επαναλάβεις ενέργειες ή παραλείψεις που έφεραν το δυσμενές αποτέλεσμα, αφ ετέρου δε (και πάλι αυτό είναι το πιο σημαντικό) αρχίζεις και εξετάζεις στοιχεία του ψυχισμού, του νου, συνήθειες, πεποιθήσεις, προκαταλήψεις κοκ που αντιλαμβάνεσαι ότι σε οδήγησαν στο να ενεργήσεις ή να παραλείψεις, έτσι ώστε επήλθε κάτι το δυσμενές, και επιχειρείς βελτίωσή τους. Όταν λέω «σε» οδήγησαν εννοώ όχι μόνο κάποιον ατομικά αλλά και την συλλογικότητα, οσοδήποτε μεγάλη κι αν είναι αυτή, στην οποία ανήκει κάποιος και με την οποία αλληλεπιδρά. Και βέβαια η επανεξέταση δεν είναι νοητό να περιλαμβάνει απλώς μεγαλύτερη καπατσοσύνη. Δηλαδή, αντί για βελτίωση σε βάθος, επιδίωξη του ίδιου ιδιοτελούς σκοπού αλλά με πιο επιτυχημένα μέσα. Ξέρουμε ότι στην αρχαία Σπάρτη όταν οι νεαροί Σπαρτιάτες πιανόντουσαν να κλέβουν ετιμωρούντο όχι γιατί ό,τι έκαναν εθεωρείτο κακό αλλά γιατί δεν το έκαναν αρκετά επιδέξια και η απόδειξη ήταν ότι τους είχαν πιάσει (5). Προφανώς πολλά πράγματα ήταν άξια θαυμασμού στην Σπάρτη αλλά όχι και τα πάντα.

Η διάκριση μεταξύ καλού και κακού

Με την προηγούμενη σκέψη ερχόμαστε στο τελευταίο συστατικό (κατά την γνώμη μου πάντα) της λογικής: Όλα αυτά γίνονται χωρίς αίσθηση, χωρίς αντίληψη, χωρίς επιλογή μεταξύ καλού και κακού ή σωστού και λάθους; Όχι βέβαια. Χρειαζόμαστε ένα μπούσουλα, έναν οδηγό, ένα πρότυπο επάνω στο οποίο θα μετρηθεί και θα ζυγιστεί το όποιο αποτέλεσμα. Και αυτό το μέτρο πρέπει αναγκαστικά να προϋπάρχει. Γιατί, όπως είπαμε, δεν αναζητάμε απλώς πιο επιδέξιες μεθόδους για να κάνουμε πράξη την ιδιοτέλειά μας, τα γούστα μας ή και την κακία μας ακόμα, αλλά μεταβολή αυτών των προθέσεών μας καθαυτές, των κριτηρίων μας και των σκοπών μας. Τα κριτήρια θα μάς δώσουν την απαιτούμενη διαύγεια ως προς το τι πρέπει να επιλέξουμε γιατί κατατείνει σε μακροπρόθεσμη ωφέλεια ακόμα κι αν φαίνεται προσωρινά πικρό, και τι είναι βλαβερό και εχθρικό ακόμα κι αν φαίνεται προσωρινά γλυκό και ευχάριστο. Για παράδειγμα, δεν μπορεί να είναι κακό ό,τι είναι δυσάρεστο ή ακόμα και φρικτό. Όταν λ.χ. γίνεται ένας εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας ή ένας αμυντικός αγώνας ενάντια σε εισβολέα ασφαλώς θα υπάρξουν ανθρώπινες απώλειες αλλά θεωρούμε ότι αυτές είναι ανεκτές αφού έτσι διασφαλίζεται ένα μείζον αγαθό που είναι η συνολική ελευθερία του λαού. Όταν αρρωστήσουμε μπορεί να υποβληθούμε σε επώδυνες διαδικασίες αλλά τις ανεχόμαστε αφού έτσι διασφαλίζουμε το μείζον αγαθό που είναι η ζωή και η υγεία μας. Το να μην ξεχωρίζουμε το καλό από το κακό, μια κατάσταση ολωσδιόλου τεχνητή που μόνο εκούσια μπορούμε να «επιτύχουμε» όντας ενήλικοι, μάς θυμίζει τον μηχανορράφο επίσκοπο Νικόλαο στο ωραίο έργο του Ίψεν «Οι μνηστήρες του Θρόνου» (που πραγματεύεται την ανάρρηση στον θρόνο της Νορβηγίας του Χάκωνα), όταν λέει: «Είμαι στην κατάσταση του αθώου: δεν μπορώ να ξεχωρίσω το καλό από το κακό» (6). Ο οποίος όλως περιέργως έκανε πάντα το κακό!

Ένα παράδειγμα από την ιστορία

Έλεγα στην αρχή ότι ο ύπνος που μάς απασχολεί εδώ είναι υπαίτιος. Ας πάρουμε ένα παράδειγμα από την ιστορία μας ως ανθρωπότητας και πιο συγκεκριμένα από τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο. Τον Απρίλιο του 1938 δηλαδή λίγους μήνες πριν  από την κατάπτυστη Συμφωνία του Μονάχου (που υπογράφηκε στις 30 Σεπτεμβρίου του 1938), ο γάλλος πρωθυπουργός Εντουάρ Νταλαντιέ είχε ρητά προειδοποιήσει τους βρετανούς για τις προθέσεις του Χίτλερ:

Ο Χίτλερ, είπε στους βρετανούς, είχε κατά νου μια κυριαρχία τέτοια επάνω στην Ευρώπη, σε σύγκριση με την οποία οι φιλοδοξίες του Ναπολέοντα ήταν εντελώς ασήμαντες. «Σήμερα είναι η σειρά της Τσεχοσλοβακίας. Αύριο θα είναι η σειρά της Πολωνίας και της Ρουμανίας. Και όταν η Γερμανία θα εξασφαλίσει το πετρέλαιο και τα σιτηρά που χρειάζεται, θα στραφεί κατά της Δύσης. Ασφαλώς πρέπει να πολλαπλασιάσουμε τις προσπάθειές μας ώστε να αποφύγουμε τον πόλεμο. Αλλά αυτό δεν θα επιτευχθεί εκτός εάν η Μεγάλη Βρετανία και η Γαλλία παραμείνουν ενωμένες, παρεμβαίνοντας στην Πράγα για νέες παραχωρήσεις (εννοούσε τους γερμανούς της Σουδητίας), αλλά διακηρύσσοντας ταυτόχρονα ότι θα εγγυηθούν την ανεξαρτησία της Τσεχοσλοβακίας. Εάν, αντιθέτως, οι Δυτικές Δυνάμεις υποχωρήσουν πάλι, οι ίδιες θα προξενήσουν τον πόλεμο που επιθυμούν να αποφύγουν» (7,8).

Υπάρχει κάτι που δεν καταλαβαίνουμε; Οι «Δυτικές Δυνάμεις» Βρετανία και Γαλλία πήγαν με ορθάνοιχτα μάτια στον πόλεμο – τον προκάλεσαν μάλιστα με την απίθανη ενδοτικότητά τους, απόρροια της κοντόφθαλμης ιδιοτέλειας και συμφεροντολογισμού. Τα παραπάνω φυσικά δεν αθωώνουν τον Νταλαντιέ, ο οποίος αφού έβλεπε τόσο καθαρά την φορά των πραγμάτων, είχε χρέος να επιμείνει μέχρι τέλους (όπως επέτασσε και η συνθήκη που είχε η Γαλλία με την Τσεχοσλοβακία) στην ανεξαρτησία της χώρας αυτής, γνωρίζοντας (δεν μπορεί να μην το γνώριζε) ότι ακόμα και ο «ανύπαρκτος» τότε υπουργός εξωτερικών της Μ. Βρετανίας λόρδος Χάλιφαξ, δήλωνε πως η χώρα του δεν μπορούσε να αντέξει μια καταστροφή της Γαλλίας από την Γερμανία και σε περίπτωση πολέμου μεταξύ τους θα έπρεπε (η Βρετανία) να μπει στον πόλεμο στο πλευρό της Γαλλίας. Λέγεται μάλιστα ότι όταν ο Νταλαντιέ επέστρεφε από την Διάσκεψη του Μονάχου φοβόταν ότι οι συμπατριώτες του θα ήταν εξαγριωμένοι από τις παραχωρήσεις. Αντ’ αυτού τον υποδέχτηκε στο αεροδρόμιο ένα πλήθος που ζητωκραύγαζε επαινετικά. Τότε γύρισε στον γραμματέα του λέγοντας: «Α τους μ.λ.κες. Αν ήξεραν…!!» (9).

Ασφαλώς η χιτλερική Γερμανία έχει την θεμελιώδη ευθύνη για το ξέσπασμα του 2ου Π.Π. Αλλά εδώ δεν σχολιάζουμε ποιος έχει την μεγαλύτερη και ποιος την μικρότερη ευθύνη για όλη την φρίκη του πολέμου. Δείχνουμε πώς όντως η σιγή της λογικής και της συνείδησης δημιούργησε στ’ αλήθεια ένα τέρας.

Η χρησιμότητα του πόνου

 Ένα θέμα που θέλω να σχολιάσω ακόμα σε αυτό το μέρος του άρθρου είναι η λειτουργία και η χρησιμότητα του πόνου στην ζωή μας ως ανθρώπων. Η μεγάλη ωφέλεια του πόνου είναι ότι μάς βοηθάει να μην καταφεύγουμε απλά σε συμπεριφορές αντανακλαστικές αλλά να τις υπερβαίνουμε σχηματίζοντας έννοιες ευρύτερες. Ένα παιδί λ.χ. που καίγεται μαθαίνει αμέσως ότι δεν πρέπει να πιάνει την καυτή σόμπα δεν καταλαβαίνει όμως τι σημαίνει «καυτό» και ότι γενικά οτιδήποτε είναι καυτό θα το κάψει. Πρέπει να καεί σε όλα τα καυτά αντικείμενα ένα ένα για να «μάθει». Καθώς όμως μεγαλώνει, σκεπτόμενο αλλά και ρωτώντας για το «γιατί» των πραγμάτων αρχίζει και αντιλαμβάνεται την έννοια του καυτού και της αιτίας του και δεν χρειάζεται πια αναλυτική εμπειρία όλων των καυτών αντικειμένων για να προσέχει. Λέμε ότι τότε σχηματίζει έννοιες του καυτού, του τι δημιουργεί το καυτό, της ζημιάς που προκαλεί στο σώμα το καυτό και τόσα άλλα. Δηλαδή ο πόνος σε οδηγεί αφ ενός στον στοχασμό αφ ετέρου στην επικοινωνία, σε διάλογο με τον «άλλον», τον διπλανό σου.

Αν και δεν είναι το θέμα μας εδώ, μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι και η χαρά, όπως και ο πόνος, έχει το χάρισμα να σε ωθεί σε σχηματισμό εννοιών και άρα εμπλουτισμό της συνείδησης. Το πρόβλημα είναι ότι και με την χαρά και με τον  πόνο διατρέχουμε τον κίνδυνο της στερεότυπης επιδίωξης επανάληψης της πρώτης και στερεότυπης αποφυγής του δεύτερου χωρίς δηλαδή καταστάλαξη σε έννοιες ή, ακόμα χειρότερα, να κατασταλάζουμε σε έννοιες αλλά παρ όλα αυτά να ενεργούμε αντίθετα από ότι μας υποδεικνύει η εμπειρία μας. Κι αυτό γιατί κάτι πιο προσωρινό φαίνεται ευχάριστο ασχέτως του ότι είναι ολοφάνερο τι θα επακολουθήσει.

Παίρνω εδώ και πάλι από το βιβλίο της Ι. Μουτσοπούλου (10) ένα εκτενές απόσπασμα:

«Ο Κρίστοφερ Λας (στο βιβλίο του Ο Ελάχιστος Εαυτός, σελ. 67) αναφέρει έναν διάλογο μεταξύ του Λιούις Μάμφορντ και ενός φιλελεύθερου το 1940, όταν δηλαδή ήδη μαίνεται ο πόλεμος στην Ευρώπη. Ο συνομιλητής του Μάμφορντ έλεγε ότι δεν θα μπορούσε να υποστηρίξει μία πολιτική απόφαση που θα οδηγούσε πιθανώς σε πόλεμο και συνεπώς θα έφερνε τον θάνατο άλλων ανθρώπων. «Όταν αντέτεινα (διηγείται ο Μάμφορντ) ότι η αποτυχία να λάβουμε μια τέτοια απόφαση στην κρατούσα διεθνή κατάσταση θα οδηγούσε αναπόφευκτα σε έναν λιγότερο γόνιμο θάνατο των ίδιων ανθρώπων ύστερα από έξι μήνες ή έξι χρόνια ομολόγησε ότι για κείνον οσοσδήποτε επί πλέον χρόνος θα ξοδευόταν για την ιδιωτική απόλαυση της ζωής φαινόταν έτσι κερδισμένος». Ο άνθρωπος αυτός είχε «πάψει να ζει σε έναν κόσμο μεστό νοήματος», κατέληξε ο Μάμφορντ. «Γιατί ένας κόσμος μεστός νοήματος είναι ένας κόσμος που κρατάει ένα μέλλον το οποίο εκτείνεται πέρα από την ατελή προσωπική ζωή του ατόμου· έτσι ώστε μια ζωή που θυσιάζεται τη σωστή στιγμή είναι μια ζωή που έχει ξοδευτεί καλά, ενώ μια ζωή που την φυλάγουμε υπερβολικά προσεκτικά, την διατηρούμε υπερβολικά ντροπιαστικά, είναι μια ζωή τελείως υποταγμένη».

Παραθέτω και ένα απόσπασμα από το μεγάλο ινδικό έπος Μαχαμπαράτα που μάς περιγράφει με γλαφυρότητα το ίδιο βίωμα, της προσκόλλησης στο ευχάριστο άμεσο παραβλέποντας το προφανέστατο φρικτό που ακολουθεί:

«Ένας άνθρωπος περπατάει σε ένα σκοτεινό και επικίνδυνο δάσος γεμάτο με άγρια θηρία. Ο άνθρωπος φοβάται και καθώς τρέχει για γλυτώσει από τα θηρία πέφτει σε ένα σκοτεινό πηγάδι. Σαν από θαύμα πιάνεται από κάποιες ρίζες που εξέχουν στα τοιχώματα του πηγαδιού. Στον πάτο του πηγαδιού ένα τεράστιο φίδι παραμονεύει και όπου νάναι θα πέσει στα σαγόνια του. Στο χείλος του πηγαδιού ένας τεράστιος ελέφαντας ετοιμάζεται να τον συνθλίψει. Ποντίκια αρχίζουν και ροκανίζουν τις ρίζες από τις οποίες κρατιέται. Άγριες μέλισσες πετάνε πάνω από το πηγάδι κι από αυτές στάζουν σταγόνες μελιού. Τότε ο άνθρωπος απλώνει το δάχτυλό του αργά, προσεκτικά, για να πιάσει τις σταγόνες του μελιού. Αν και τον απειλούν τόσοι κίνδυνοι και πάλι δεν είναι ελεύθερος από την επιθυμία. Η σκέψη του μελιού τον κρατάει στην ζωή» (11).

ΑΝΑΦΟΡΕΣ

1. Αριστοτέλους, Αθηναίων Πολιτεία, εκδ. Ζήτρος/Το ΒΗΜΑ, νεοελληνική απόδοση Δ.Ι. Παπαδή, παρ. 14, σελ. 129 επ.
2. Πλουτάρχου, Βίοι Παράλληλοι, Σόλων, εκδ. Δ. Κορομηλά 1864, σελ. 60 επ., σε νεοελληνική απόδοση Α.Ρ. Ραγκαβή. Στο διαδίκτυο όλοι οι βίοι εδώ:

https://anemi.lib.uoc.gr/metadata/0/d/7/metadata-212-0000347.tkl

3. Πλουτάρχου, Βίοι Παράλληλοι, Θεμιστοκλής, εκδ. Δ. Κορομηλά 1864, σελ. 144-145, σε νεοελληνική απόδοση Α.Ρ. Ραγκαβή. Στο διαδίκτυο όπως παραπάνω.
4. Μουτσοπούλου Ιωάννα, Έθνη και Ανθρωπότητα στον Κόσμο της Έννοιας, εκδ. Αειφορία, Λαμία 2021, σελ. 340 επ. στο υποκεφάλαιο «Νόμος Αιτίου – Αποτελέσματος, Ελευθερία Βουλήσεως και Τυχαιότητα».
5. Πλουτάρχου, Βίοι Παράλληλοι, Λυκούργος, εκδ. Δ. Κορομηλά 1864, σελ. 158 επ., σε νεοελληνική απόδοση Α.Ρ. Ραγκαβή. Στο διαδίκτυο όπως παραπάνω.
6. Ίψεν Ερρίκου, Οι μνηστήρες του Θρόνου, μετ. Καίτης Κάστρο, εκδ. Δωδώνη, Αθήνα 1975, σελ. 50.
7. Στην Γουικιπίντια εδώ:

https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%95%CE%BD%CF%84%CE%BF%CF%85%CE%AC%CF%81_%CE%9D%CF%84%CE%B1%CE%BB%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%B9%CE%AD#cite_note-13  

8. Και στην αγγλική Γουικιπίντια το ίδιο κείμενο εκτενέστερα:

https://en.wikipedia.org/wiki/%C3%89douard_Daladier  

9. Ο.π. στην Γουκιπίντια για Νταλαντιέ στο υποκεφάλαιο «Η Συμφωνία του Μονάχου» (Munich Agreement).
10. Μουτσοπούλου, ο.π. σελ. 317.
11. Μαχαμπαράτα, το ινδικό έπος σε σκηνοθεσία Peter Brook, μίνι σειρά του 1989-90, με βάση την προσαρμογή/περίληψη του Jean-Claude Carriere. Το στιγμιότυπο είναι στο τέλος του έργου.

11-8-2024

Γιάννης Παρασκευουλάκος

Μέλος του Σόλωνα