ΕΞΟΔΟΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΗΘΕΛΗΜΕΝΗ ΑΓΝΟΙΑ (της Ιωάννας Μουτσοπούλου)
Immanuel Kant (1724-1804)
Ο κόσμος δείχνει σαν να πλανάται ακόμη μέσα σε ένα σκοτάδι άγνοιας, άγνοιας της αλήθειας, της πραγματικότητας και, πάντως, μιας άγνοιας που αθωώνει κάθε επιλογή του. Είναι όμως αυτή η αλήθεια; Ο φιλόσοφος Εμμ. Καντ είχε αναφερθεί στην άγνοια (Δοκίμια, εκδ. Δωδώνη, Τι είναι διαφωτισμός) και θεωρούσε πως ο άνθρωπος είναι ανώριμος και δεν θέλει να βγει από την άγνοια, ενώ μπορεί να το κάνει, γιατί προτιμάει να αποφασίζουν άλλοι γι’ αυτόν και ο ίδιος να μην μπει στον κόπο να μάθει ούτε να αναλάβει την ευθύνη να αποφασίζει για την ζωή του.
Θα χωρίσω τον κόσμο σε δύο μέρη: Σε εκείνους που ζουν σε τέτοια φτώχεια και περιορισμό που έχουν στερηθεί αυτά τα αναγκαία της ζωής, και σε εκείνους που έχουν τα μέσα για να επιβιώσουν και τη δυνατότητα να μορφωθούν και να προσλάβουν τις αναγκαίες για τη ζωή πληροφορίες.
Στο πρώτο μέρος ανήκουν εκείνοι οι άνθρωποι που αντιμετωπίζουν συνεχώς ανάγκες επιβίωσης και η μόρφωση οποιουδήποτε είδους δεν μπορεί να είναι προτεραιότητα αποτελώντας πολυτέλεια και συχνά είναι αδύνατη ακόμη κι αν κανείς την θέλει. Όχι ότι δεν υπάρχει ευθύνη για τις επιλογές, αλλά σίγουρα είναι διαφορετικού επιπέδου από ό,τι για τον υπόλοιπο κόσμο.
Στο δεύτερο μέρος ανήκει το πλήθος των ανθρώπων της Δύσης, αλλά όχι μόνον της Δύσης. Αυτό όμως το μέρος της ανθρωπότητας και, κυρίως, εκείνο της Δύσης είναι το πιο σημαντικό για να διαμορφώσουμε την κρίση μας, γιατί αυτή η πλανητική περιοχή ήταν στην ηγεσία του κόσμου για αιώνες τώρα, ήταν, δηλαδή, ο κυρίαρχος πολιτισμός, αυτός που επέβαλε ή προσπάθησε να επιβάλει παγκόσμια πρότυπα σε όλους τους τομείς, πολιτική, οικονομία, τέχνη, τρόπο σκέψης κ.ά. Πολλοί βέβαια πολιτισμοί ήταν στο παρελθόν κυρίαρχοι και όλοι εφθάρησαν και παρήκμασαν, γιατί δεν έκαναν το επόμενο αναγκαίο βήμα. Ο Μέγας Αλέξανδρος, για παράδειγμα, όταν κατέκτησε χώρες της Ανατολής, κατάργησε έθιμα σε κάποιες περιοχές σαν εκείνο του να σκοτώνουν τους γέρους γονείς τους, που έδειχνε και μια διατήρηση της βαρβαρότητας με τη μορφή εθίμου (Βλέπε J. Droysen (Ιστορία του Μεγάλου Αλεξάνδρου, τ. 2, Ελευθεροτυπία 1993): «…και βέβαια πέτυχε ανάλογα με τη φύση κάθε λαού και την κατάσταση που βρισκόταν. Ούξιοι και Μάρδοι έπρεπε πρώτα να μάθουν να καλλιεργούν, να κάνουν γάμους οι Υρκανοί, και να γηροκομάν αντί να σκοτώνουν τους γέρους τους γονιούς οι Σογδιανοί, ν’ αρχίσουν οι Αιγύπτιοι να μην απεχθάνωνται πια τους ξένους γιατί δεν ανήκουν σε κάποια κοινωνική τάξη και να σταματήσουν οι Φοίνικες τις φρικαλέες εκείνες θυσίες τους στο Μολώχ…» (σελ. 660). Οι Καρχηδόνιοι, που ήταν εξαιρετικοί έμποροι, θυσίαζαν παιδιά στον θεό τους και ταυτόχρονα ήταν παραδομένοι στη χλιδή και τον ηδονισμό αδιαφορώντας για την πατρίδα τους – κι όμως είχαν προηγμένη για την εποχή τους τεχνολογία, ψηλά κτίρια και ένα πολύ μεγάλο και σύγχρονο για την εποχή τους εμπορικό λιμάνι. Στο τέλος, ανίκανοι να υπερασπιστούν την πόλη τους, έπεσαν ολοκληρωτικά από το σπαθί των Ρωμαίων και η Καρχηδόνα σβήστηκε τελείως από τον χάρτη.
Σε κάθε περίπτωση, όλοι οι πολιτισμοί είχαν περιθώρια εξόδου από την άγνοια, αλλά απέτυχαν να το κάνουν, γιατί στην ακμή τους περίσσευε η αλαζονεία. Στην εποχή μας, ο κυρίαρχος πολιτισμός ήταν ο δυτικός, και τελευταία ιδιαίτερα ο αγγλοσαξωνικός. Υπήρξαν ορισμένα σημαντικά στοιχεία σαν συμβολή του στον παγκόσμιο πολιτισμό, όπως οι θεσμοί που έφερναν κάπως στο προσκήνιο τους λαούς και περιόριζαν την αυθαιρεσία των αρχόντων, τα δικαιώματα, η πρακτικότητα, η δημόσια εκπαίδευση, η σκέψη και άλλα. Όμως, παράλληλα, είχαν και την κατάκτηση, την αλαζονεία, την επιβολή των δικών τους προτύπων στους άλλους, την εκμετάλλευση – όχι βέβαια πως αυτό είναι κάτι πρωτότυπο και πρωτοφανές στην ανθρώπινη ιστορία. Θα έλεγα πως είναι συνηθισμένο. Η παράδοση όμως των ανθρώπων στην αποχαύνωση της καλής ζωής και την κατανάλωση σαν να ήταν το τελικά ζητούμενο και η έλλειψη οράματος για τη ζωή, ατομική και συλλογική, οδήγησαν σε αποσάθρωση την κοινωνία και σε υπερβολική συγκέντρωση δυνάμεως σε λίγους ανθρώπους. Με λίγα λόγια, οι λαοί απέτυχαν να ανταποκριθούν στη δημοκρατία, γιατί είναι δύσκολο πολίτευμα. Τα λόγια ήταν πολλά, αλλά η πράξη πολύ φτωχή.
Θα ρωτήσει κανείς ποιος φταίει. Οι περισσότεροι θα λέγανε πως φταίνε οι κυβερνήσεις και οι ισχυροί. Σίγουρα φταίνε και δεν γινόταν διαφορετικά, γιατί μέσα από μία αδιάφορη και ιδιοτελή κοινωνία δεν μπορούν να ξεπηδήσουν στην εξουσία τα καλύτερα και εντιμότερα μέλη της. Μια τέτοια απαίτηση ή προσδοκία θα ήταν και ανόητη και ανέφικτη. Όμως ακριβώς αυτή η αδιαφορία και ο ατομισμός όπως ξετυλίγονται στο γίγνεσθαι δείχνουν πως η άγνοια δεν αποτελεί πραγματικό εμπόδιο, αλλά επιλογή. Δεν μαθαίνω, για να μην μου χαλάσει κανείς την ησυχία και τον τρόπο ζωής μου. Δεν είναι πως ο άνθρωπος δεν ξέρει, αλλά ότι δεν θέλει να ξέρει την πραγματικότητα και, επομένως, και την ευθύνη του στα πράγματα. Δεν θέλει να ταράξει την ηρεμία του και την επιδίωξη των μικρών στόχων του.
Στα παλιότερα χρόνια, που η μόρφωση και η γνώση ήταν για λίγους, θα μπορούσε κανείς να πει πως ο άνθρωπος δεν είχε τη δυνατότητα να γνωρίζει. Σήμερα όμως με τόση πληροφορία, γνώσεις, δυνατότητες πρόσβασης σε αυτές, δεν είναι δυνατόν να υποστηριχθεί πλέον κάτι τέτοιο. Το μεγάλο πλήθος των ανθρώπων δεν θέλει να αντικρίσει την πραγματικότητα και εσφαλμένα νομίζει πως αυτή η άγνοια είναι αθωότητα. Εφ’ όσον όμως είναι ηθελημένη άγνοια, δεν μπορεί να αποτελέσει στοιχείο αθωότητας. Είναι μία παράλειψη και τίποτε άλλο.
Στο προηγούμενο άρθρο μου “Υπάρχει διέξοδος στο σημερινό χάος;” αναφέρθηκα σε αυτό: «…όμως ανεξαιρέτως όλοι γνωρίζουν ορισμένα θεμελιώδη ηθικά αξιώματα και τα αναζητούν όταν βρίσκονται σε ανάγκη, όπως τη δικαιοσύνη ή την αλληλεγγύη. Επομένως, το ότι τα παραβλέπουν οφείλεται σε επιλογή τους και όχι σε άγνοια. Η εθελοτύφλωση δεν είναι αθωότητα. Δείχνει όμως και ότι υπάρχει δυνατότητα για αλλαγή – κι αυτό είναι η ελπίδα». Δηλαδή, το ότι τα προβάλλουν όταν βρίσκονται σε δύσκολη θέση δείχνει πως τα γνωρίζουν, πως αποτελούν στοιχείο της παγκόσμιας κληρονομιάς της ανθρωπότητας σαν αξίες και οράματα, αλλά επιλέγουν να τα ξεχνάνε όταν πρόκειται να εκπληρώσουν τις ατομικές τους επιθυμίες.
Συμπεραίνω, λοιπόν, πως η έξοδος από την άγνοια εναπόκειται σήμερα στα χέρια των ανθρώπων, είναι ζήτημα πρόθεσης και όχι γνώσης. Τα στοιχεία υπάρχουν, αρκεί να ενδιαφερθεί κανείς και να αναλάβει την ευθύνη να επιλέξει.
19/5/24
Ιωάννα Μουτσοπούλου
Μέλος της ΜΚΟ ΣΟΛΩΝ