Geopolitical Child Watching the Birth of the New Man
Salvador Dali / 1943
Όλοι ψάχνουν σήμερα εκείνες τις πολιτικές δυνάμεις που θα σηκώσουν στους ώμους τους το βάρος της σημερινής παγκόσμιας κρίσης. Φυσικά, ο καθένας φαντάζεται αυτές τις δυνάμεις σύμφωνα με τα γούστα και τις προσδοκίες του, διατηρώντας τις προκαταλήψεις και τις φαντασιώσεις του τόσο για τα πολιτικά υποκείμενα όσο και για τη ζωή του. Είναι αλήθεια ότι στην ώρα της κρίσης είναι που αναδύονται οι νέες κοινωνικές και εθνικές δυνάμεις που μπορούν να βγάλουν την κοινωνία από το αδιέξοδο. Όμως δεν είναι καθόλου δεδομένο ότι αυτή η ανάδυση των νέων καλύτερων πολιτικών δυνάμεων θα πετύχει ή, έστω, ότι η αλλαγή θα γίνει ανώδυνα. Θα προσπαθήσω να εξηγήσω την επιφύλαξή μου.
Το σίγουρο είναι ότι οι κρίσεις αποτελούν την μεγάλη ευκαιρία για σωστές επιλογές προς το μέλλον και τη βελτίωση της κοινωνίας. Κάθε ορθή επιλογή σε αυτές τις κρίσεις σημαίνει ότι η κοινωνία και το άτομο έχει εκτιμήσει ως λανθασμένες ορισμένες τάσεις του παρελθόντος και αντικρίζει το μέλλον με διαφορετική ματιά, πάνω σε άλλη βάση. Επειδή όμως ο κόσμος δεν είναι μηχανικός, σε τέτοια κομβικά σημεία επιλογών υπάρχει πάντοτε η διακινδύνευση για μία λανθασμένη επιλογή. Η βουλητική ελευθερία του ανθρώπου φαίνεται ακριβώς με αυτές τις επιλογές που όμως δεν είναι δεδομένες. Ωστόσο, δεν μπορεί κανείς να τις αποφύγει. Το να αρνηθεί να κάνει την επιλογή είναι άρνηση του μέλλοντος και θα οδηγήσει οπωσδήποτε σε περαιτέρω επιδείνωση της κρίσης.
Οι νέες δυνάμεις που αναμένουν όλοι δεν μπορούν να αναδυθούν ή, και αν αναδυθούν, δεν θα μπορούν να διατηρηθούν και να λειτουργήσουν εποικοδομητικά, αν αυτοί που τις περιμένουν δεν είναι διατεθειμένοι να τις υποστηρίξουν ουσιαστικά. Αυτές οι, νέες στην αντίληψη, δυνάμεις δεν είναι κάτι μαγικό, είναι προφανώς άνθρωποι που ενδιαφέρονται για το κοινό καλό αλλά όχι μόνο στη θεωρία, αοριστόλογα και χωρίς κατανόηση του παρόντος. Για να αναδυθούν όμως αυτού του είδους οι άνθρωποι (που υπάρχουν σε κάθε έθνος και κοινωνία), θα πρέπει να διαθέτουν κάποια αντίστοιχη κατανόηση και τα μέλη της κοινωνίας. Δεν εννοώ μία ισοδύναμη κατανόηση, αλλά μία επαρκή ανταπόκριση στο νέο που φέρνουν αυτοί οι άνθρωποι. Όμως, αν τα άτομα θέλουν απλώς να ακούνε ωραία ελπιδοφόρα λόγια και υποσχέσεις ότι κάποιοι θα σηκώσουν μόνοι τους το βάρος της κοινωνίας, ενώ αυτοί θα περιμένουν άπραγοι το επιθυμητό αποτέλεσμα, τότε είναι αναπόφευκτο ότι είτε θα επικρατήσουν στον πολιτικό στίβο πολιτικοί με φρούδα επιπόλαια οράματα ή πολιτικοί με ωμή αδιαφορία για τα κοινά. Το μεγάλο πλήθος των ανθρώπων έχει ευθύνη για τους πολιτικούς του. Όλοι όμως θέλουν κάτι άμεσο να τους βγάλει από το αδιέξοδο, χωρίς να λένε ούτε λέξη για το ότι, όταν είχαμε καλύτερη ζωή, αδιαφορούσαμε κραυγαλέα και θα κάνουμε το ίδιο, όταν ξαναβρούμε την άνεσή μας. Εδώ θέλει ειλικρίνεια.
Αυτή η ευθύνη μάλλον δεν ήταν ίδια σε παλιότερους καιρούς, όταν η ανθρωπότητα ήταν τελείως αμαθής και η τεχνολογία ήταν σχετικά πρωτόγονη. Τότε μικρές σχετικά ομάδες μπορούσαν να επιχειρήσουν την ανατροπή των κακώς κειμένων. Σήμερα όμως, η μεν ανθρωπότητα δεν είναι στην ίδια κατάσταση αμάθειας, η δε τεχνολογία είναι τόσο εξελιγμένη που τέτοιες ανατροπές δεν μπορούν να γίνουν χωρίς την συμμετοχή μεγάλου αριθμού ατόμων. Θα έπρεπε να έχει ήδη γίνει αντιληπτό ότι η πρόοδος στη γνώση αναγκαστικά συνδέεται και με μεγαλύτερη ευθύνη. Το ότι η κοινωνία έκανε ακριβώς το αντίθετο είναι ένδειξη ότι έχει υπάρξει μία κοινωνική αποτυχία, μία διαστρέβλωση σε επίπεδο κινήτρων και εννοιών.
Αυτή καθεαυτήν η αναντίρρητη ανάγκη για συμμετοχή περισσότερων ανθρώπων στα εγχειρήματα βελτίωσης αναδεικνύει σαφώς ότι η ώρα της ανθρωπότητας έχει πια φθάσει. Μια ώρα που σημαίνει ότι η ανθρωπότητα είναι αρκετά ώριμη και έμπειρη για να αναλάβει τις ευθύνες της. Είτε το αρνείται είτε όχι, αυτό δεν μπορεί να αλλάξει. Η αυτοτύφλωση δεν αίρει την ευθύνη και κανείς δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι δεν ήξερε, δεν κατάλαβε ή ότι ήταν αθώος. Μόνον με αυτή την ευθύνη θα αυξηθεί η ελευθερία της.
Αυτή η κρίσιμη ώρα για ανάδυση της ανθρωπότητας σε ρόλο υπεύθυνου υποκειμένου, τόσο στις ατομικές και συλλογικές της μορφές όσο και στο σύνολό της, δεν πρέπει να εκλαμβάνεται σαν βάρος και τιμωρία. Αυτό θα ήταν γελοίο. Η ευθύνη είναι η άλλη πλευρά της ελευθερίας της βούλησης. Αν θέλουμε να ξεχάσουμε αυτή την ελευθερία ή αν θέλουμε να την ερμηνεύσουμε σύμφωνα με τις επιθυμίες μας για να την ξοδέψουμε σε ανόητα πράγματα, τότε θα αναγκαστούμε εκ των πραγμάτων να σηκώσουμε τα οδυνηρά αποτελέσματα αυτής της επιλογής. Αυτό είναι πλέον φανερό.
Η ώρα της ανθρωπότητας σημαίνει ο άνθρωπος μπορεί να γίνει σχετικά ανεξάρτητος στη σκέψη και να αντιληφθεί ο ίδιος τη δυνατότητα για ένα καλύτερο μέλλον και να μπορεί να το υποστηρίξει. Αυτή η αντίληψη δεν χρειάζεται να είναι κάποιο σχέδιο οργάνωσης της ζωής του, αλλά απλώς η αποδοχή βασικών ηθικών αρχών που θα χαρακτηρίζουν τη ζωή του, αφήνοντας πίσω τον ατομισμό αλλά, ταυτόχρονα, αναγνωρίζοντας την αξία του ατόμου – γιατί, δυστυχώς, ο ατομισμός δεν αναγνωρίζει την αξία του ατόμου αλλά μόνον την αξία του προσωπικού εαυτού εναντίον κάθε άλλου εαυτού. Στην ουσία, δηλαδή, πρέπει να λήξει αυτός ο διαχωρισμός ανάμεσα στο κοινωνικό και το ατομικό που ταλαιπωρεί τόσο πολύ τον κόσμο με τις ακρότητές του. Και σαν πρώτο βήμα θα πρέπει να παραδεχθούμε ότι μέρος της ηθικής είναι τόσο η ελευθερία όσο και η συλλογικότητα. Το κλειδί, δηλαδή, είναι ηθικό. Αλλά, όταν η ηθική χλευάζεται ή ταυτίζεται με ορισμένες μικροκοινωνικές ηθικές επιταγές του παρελθόντος, τότε τι να περιμένει κανείς;
Και, φυσικά, δεν εννοώ με τα παραπάνω ότι η ηγεσία θα πρέπει να πάψει να υπάρχει και ότι κάποια πλήθη θα μαζεύονται για να αποφασίζουν, αλλά ότι ο δημοκρατικός έλεγχος του πολιτικού πεδίου και η συμμετοχή στο πολιτικό γίγνεσθαι θα πρέπει να αυξηθεί. Σήμερα αυτός ο έλεγχος είναι ανύπαρκτος και το χάσμα ανάμεσα στις εξουσίες και τους λαούς έχει γίνει τεράστιο και οι όποιες εκλογές δεν μπορούν πια να το μειώσουν. Η οικονομική επάρκεια μέχρι πρόσφατα έκρυβε κάπως αυτό το χάσμα, γιατί οι άνθρωποι έμεναν ικανοποιημένοι στον μικρόκοσμό τους και δεν ενδιαφερόντουσαν για τα κοινά πράγματα, αλλά στην ουσία δεν το θεράπευε και η απόσταση μεγάλωσε με τον χρόνο. Αυτό συνέβη, γιατί ο αναπτυσσόμενος ατομισμός έφερνε το χάσμα αυτό και μέσα στους λαούς, δηλαδή αναπαρήγαγε τον εαυτό του παντού, καταλαμβάνοντας τα πάντα και αφανίζοντας την κοινωνική συνοχή. Το πρόβλημα γίνεται μεγαλύτερο από το ότι η δύναμη έλκει πάντοτε τους φιλόδοξους κοντά της. Και αν εξαφανιστούν οι σημερινοί “δυνάστες”, με τη νοοτροπία που έχουμε θα εμφανιστούν έπειτα οι νέοι δυνάστες. Και οι τοπικοί δυνάστες πάντοτε υπήρχαν, αλλά όταν μαζεύεται παγκόσμια δύναμη, τότε οι δυνάστες γίνονται χειρότεροι λόγω της μεγάλης δύναμης που κατέχουν. Αλλά το τοπικό είναι η βάση και για το παγκόσμιο.
Η ώρα της ανθρωπότητας δεν σημαίνει ότι όλοι μαζί οι άνθρωποι στον κόσμο θα κάνουν κάτι συγκεκριμένο, αλλά ότι μεγάλα της σύνολα διαθέτουν πλέον την αναγκαία γνώση και δυνατότητα να βγουν έξω από το πεδίο της παθητικής άγνοιας και της περίκλειστης ατομιστικής ζωής και να βάλουν στη ζωή τους ορισμένες ηθικές αρχές αυτοβούλως. Αυτή η αυτόβουλη εγκαινίαση της ηθικής μέσα μας θα μειώσει την επιρροή της εξουσίας. Η εξουσία ως αυθαίρετη επιβολή απεικονίζει την συλλογική ηθική έλλειψη. Στη Δύση, μάλιστα, αυτό είναι φανερό, γι’ αυτό η άρνηση είναι ακόμη χειρότερη στα αποτελέσματά της. Το ξεπέρασμα της αδράνειας είναι ένα δύσκολο σημείο, γιατί η αδράνεια έχει τη δική της δυναμική. Είναι ένα είδος γεροντικότητας αλλά όχι του σώματος. Είναι γεροντικότητα της συνείδησης και αυτό είναι το σημαντικότερο.
18/4/22
Ιωάννα Μουτσοπούλου
Μέλος της ΜΚΟ ΣΟΛΩΝ
