Το πρόβλημα των κοινωνικών σχέσεων – είτε στην ίδια κοινωνία είτε στο διεθνές πεδίο – είναι πάντοτε πρόβλημα ανισότητας και, επομένως, ελευθερίας. Κάθε παραβίαση της ισότητας, της ελευθερίας και της ενότητας δεν είναι τίποτε άλλο παρά μορφές ολοκληρωτισμού που άλλοτε έχει μικρή εμβέλεια και άλλοτε (σε περιόδους κρίσης) πολύ μεγάλη, όπως ήταν π.χ. ο ναζισμός στον 20ό αιώνα. Διερωτώνται όμως πολλοί άνθρωποι γιατί συμβαίνει αυτό τόσο συχνά στην ιστορία ή γιατί συμβαίνει σε αυτούς, εφ’ όσον δεν το θέλουν και δεν έχουν κάνει τίποτε για να το προκαλέσουν. Είναι όμως έτσι:
Θα παραθέσω προηγουμένως μερικά εδάφια από το “Δεύτερο Βιβλίο” του Αδόλφου Χίτλερ, εκδ. Έκτωρ, για να κάνω έπειτα μία σύνδεση με το παρόν.
1.-“Τα δύο πανίσχυρα ένστικτα της ζωής, η πείνα και η αγάπη (ενν. η αναπαραγωγή, το σεξ), αντιστοιχούν στο μεγαλείο του ενστίκτου της αυτοσυντήρησης… Όταν ο ανθρώπινος νους πιστέψει ότι είναι ανώτερός του (ενν. της σωματικής ύπαρξης), καταστρέφει την πραγματική ουσία που είναι ο φορέας του νου” [σ.35].
2.-“Οι ίδιοι νόμοι που καθορίζουν τη ζωή ενός ατόμου, και στους οποίους υπόκειται, αυτοί λοιπόν ισχύουν και για τον λαό. Η αυτοσυντήρηση και η διαιώνιση είναι οι μεγάλες ορμές που υπογραμμίζουν κάθε πράξη, εφ’ όσον το σώμα μπορεί υποστηρίξει ότι είναι υγιές. Συνεπώς, ακόμα και τα επακόλουθα αυτών των γενικών νόμων της ζωής θα είναι παρόμοια μεταξύ των λαών, όπως είναι και μεταξύ των ατόμων” [σ.35].
3.-”Αν το υψηλότερο καθήκον της πολιτικής είναι η διατήρηση και η διαιώνιση της ζωής ενός λαού, τότε αυτή η ζωή είναι το αιώνιο έπαθλο για το οποίο μάχεται, γιατί από αυτό και για αυτό αποφασίζεται αυτός ο αγώνας. Άρα ο σκοπός της είναι η διατήρηση μιας υπόστασης από σάρκα και αίμα” [σ.37].
Υπάρχουν και άλλα εδάφια, αλλά δεν θα επεκταθώ, γιατί χρειάζονται περαιτέρω ανάλυση και παραβολή και, σε κάθε περίπτωση, το κύριο θέμα μας δεν είναι αυτό.
Ας παρατηρήσουμε τώρα την κοινωνία και ας κάνουμε αντιπαραβολή αυτών των λόγων με το τι συμβαίνει στον κόσμο, πολύ προτού αναδυθεί το τέρας του ολοκληρωτισμού στην πιο απεχθή του μορφή.
Παρατηρούμε, λοιπόν, ότι ο μέσος άνθρωπος σε γενικές γραμμές έχει επιλέξει σαν επίκεντρο της ζωής του δύο τομείς: το σεξ (που τυχαίνει να είναι ο φορέας της διαιώνισης του είδους ακριβώς όπως λέει ο Χίτλερ) και το χρήμα (που τυχαίνει να είναι το μέσον της επιβίωσης για τον μέσο άνθρωπο). Αυτό ακριβώς όμως είναι το προνομιακό πεδίο, όπου ο ολοκληρωτισμός αυτού του γνωστού είδους λειτουργεί, γιατί αυτή είναι η φύση του. Παρατηρεί κανείς ότι δεν δέχεται ούτε τον νου ως υπέρτερο, γιατί αυτός (υποτίθεται) οδηγεί σε παρακμή και αφανισμό την εγκόσμια (σωματική) ύπαρξη.
Έπειτα, δεν είναι να απορούμε που ο ολοκληρωτισμός αναδύεται ξανά και ξανά στην ιστορία στις χειρότερες μορφές του. Εμείς είμαστε το έδαφος επάνω στο οποίο καλλιεργείται και ανθίζει, έχοντας επιλέξει μονοδιάστατα και κυρίαρχα αυτά τα στοιχεία ως επίκεντρο της ζωής μας και μη έχοντας τίποτε άλλο να αντιπαρατάξουμε στις δυνάμεις του ολοκληρωτισμού. Αυτό δεν σημαίνει, σε καμμία απολύτως περίπτωση, ότι πρέπει να αδιαφορήσουμε γι’ αυτούς τους αναγκαίους και αποδεκτούς τομείς της ζωής, εφ’ όσον αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της εγκόσμιας ύπαρξής μας, αλλά ότι πρέπει να μην απορροφήσουν όλη την προσοχή και τη ζωτικότητά μας. Η ζωή αποτελεί μία σύνθεση διαφόρων στοιχείων και το μονοδιάστατο γεννά πάντοτε τον ολοκληρωτισμό – έστω σε μήκος χρόνου. Αρχίζει όμως να λειτουργεί αργά και αδιόρατα από τα πρώτα βήματα, μέχρι να ολοκληρωθεί σε αυτό που γνωρίζουμε. Το ίδιο θα ίσχυε και αν συνέβαινε το αντίστροφο. Κάθε ρήγμα μέσα στη ζωή είναι φορέας ολοκληρωτισμού. Όμως ταυτόχρονα πρέπει να υπάρχει και η ορθή αναλογία μεταξύ των διαφόρων πλευρών της.
Όμως και άλλες θεωρίες, πιο λεπτές και απροσδιόριστες, όχι τόσο εμφανώς χοντροκομμένες όπως η ναζιστική, οδηγούν τελικά στο ίδιο αποτέλεσμα, δηλαδή τη σωματική επιβίωση και την αναπαραγωγή, ως τα κεντρικά σημεία της ανθρώπινης ζωής που διεκδικούν – έστω και χωρίς να το λένε ανοιχτά – την αποκλειστικότητα της προσοχής. Γενικά, όπου αναφέρεται η τυχαιότητα και η διαφορετικότητα σαν τα μοναδικά επίκεντρα, σαν οι πηγές της συνείδησης, του νοήματος και των αξιών, εκεί ανθίζει ο ολοκληρωτισμός. Αυτό συμβαίνει, γιατί δεν αναγνωρίζουν τις αφαιρέσεις όπως είναι οι ιδέες και οι αξίες ως εκείνον τον συνθετικό παράγοντα που μας βγάζει έξω από το πεδίο της ανάγκης και την αδιέξοδη και συνεχή σύγκρουση. Φυσικά, δεν εννοώ ότι μας βγάζουν έξω από την ανάγκη απευθείας στο πεδίο της πράξης, αλλά στο πεδίο της κατανόησης. Όμως αυτό δεν είναι κάτι θεωρητικό, γιατί η ορθή κατανόηση είναι αυτή που θα καθορίσει τις επιλογές και την πράξη μας και θα μας οδηγήσει σιγά-σιγά έξω από το πεδίο της ανάγκης. Αλλιώς, χωρίς αυτή την κατανόηση, πώς φαντασιωνόμαστε ότι θα υπερβούμε την ανάγκη που μας περιορίζει; Θέλουμε να την υπερβούμε, αλλά την ίδια στιγμή ταυτιζόμαστε μαζί της και με τους όρους της. Θέλουμε να κρατήσουμε αυτούς τους όρους αλλά χωρίς τον περιορισμό. Αυτό είναι μία αυταπάτη και, μάλλον, θα περιμένουμε αιώνια σαν ανθρωπότητα αναμασώντας συνεχώς τα ίδια μονότονα παράπονα.
Ο ναζιστής ηγέτης είχε σαν μοναδική αφετηρία του στην πολιτική του σκέψη τον κόσμο της ανάγκης, τον οποίο θεωρούσε αιώνιο και αναλλοίωτο. Αλλά και ο σύγχρονος άνθρωπος κινείται με τα κριτήρια του κόσμου της ανάγκης (επιβίωση και διαιώνιση) και θεωρεί επιτυχημένο τον εαυτό του αν εκπληροί αυτά τα κριτήρια. Το χειρότερο είναι ότι και η πολιτική διαχείριση κινείται σε αυτά τα πλαίσια, ακόμη κι όταν μιλάει για μεγάλες ιδέες, γιατί ακόμη και αυτές χρησιμοποιούνται πάλι για να εξυπηρετήσουν τον κόσμο της ανάγκης, σαν δεκανίκια του, χωρίς καμμία αυταξία και αυθυπαρξία. Και η πολιτική χρησιμοποιεί πολύ εύκολα τον φόβο ως μέτρο καθυπόταξης, αλλά ο φόβος ωθεί τον άνθρωπο πάλι πίσω στον κόσμο της ανάγκης, όπου κυριαρχεί ο νόμος του ισχυρότερου. Αυτή είναι με λίγα λόγια και η ανθρώπινη ιστορία ώς τώρα.
Βέβαια, αυτή η ανάγκη λειτουργεί μόνο στον κόσμο του έχειν. Η πνευματική ανάγκη δεν υπεισέρχεται καν στην αντίληψή του. Αλλά η φύση του κόσμου του έχειν, αν αποτελεί το μόνο που υπάρχει στη ζωή, είναι αδιέξοδη και τρομακτική.
Οι άνθρωποι εύκολα απορρίπτουν τη σκέψη και, χωρίς να το θέλουν, συμπαρατάσσονται με το μέρος του ολοκληρωτισμού που είναι ένας συνεχής πόλεμος για υπερίσχυση. Φυσικά, υπάρχει και εκείνο το είδος σκέψης που τείνει να ενισχύσει ακριβώς αυτά τα στοιχεία του έχειν και του ανταγωνισμού. Αλλά δεν είναι ακριβώς σκέψη, είναι μόνον τόση ώστε να γίνει φορέας αυτής της κατ’ ουσίαν ζωικότητας. Ακόμη όμως και η εγκόσμια ύπαρξη, η σωματικότητα, είναι πιο σημαντική και αφαιρετική από αυτό που πιστεύει ο ναζισμός. Η επιβίωση και η διατήρηση του είδους σχετίζονται με μεγάλες έννοιες ή ιδέες, όπως η διάρκεια της ζωής και η αθανασία, μόνο που οι δεύτερες δεν έχουν σαν σκοπό τις πρώτες. Αλλά, φυσικά, όταν ο παρατηρητής βλέπει μόνον τα εμφανή γεγονότα, τα άλλα διαφεύγουν της προσοχής αλλά και συχνά δεν ταιριάζουν στο κίνητρο της προφανούς κυριαρχιακότητας όπως αυτό του Χίτλερ.
Αν, λοιπόν, κανείς θεωρεί ότι η μοναδική μέριμνα του έθνους είναι να επιβιώνει και να διαιωνίζεται εναντίον όλων, τότε ο πολιτισμός έχει αποτύχει θεμελιωδώς. Όταν κανείς είναι θύμα διαμαρτύρεται εναντίον της αδικίας, αλλά όταν είναι θύτης αδιαφορεί για την αδικία που διαπράττει. Επειδή όμως θύματα είναι οι περισσότεροι άνθρωποι και τα περισσότερα έθνη, μια και δεν γίνεται αλλιώς, γι’ αυτό η επιμονή στο να ανήκουν στην μειονότητα των προνομιούχων βασίζεται μόνον στην ανόητη ελπίδα, που είναι απλώς μία φαντασίωση.
Οι ιδέες και η αποδοχή τους, αυτές οι ανώτερες ποιότητες που εκφράζουν, δεν μπορεί να καθιστούν τον άνθρωπο αδύναμο και ανίκανο να διατηρήσει τη ζωή του. Όπως έγραψα και στο προηγούμενο άρθρο μου “Είναι ο άνθρωπος καλός ή κακός; Μπορεί η ανθρώπινη συνείδηση να αλλάξει;” (βλ. https://www.solon.org.gr/2022/02/14/einai-o-anthropos-kalos-i-kakos-mporei-i-anthropini-syneidisi-na-allaksei-tis-ioannas-moutsopoulou/ ), το λεγόμενο καλό δεν ταυτίζεται με την αδυναμία, δεν μπορεί να είναι καλό επειδή είναι αδύναμο. Αυτό είναι μία μεγάλη παρανόηση που πρέπει να παρέλθει και δεν κάνει άλλο από το να επιδεινώνει ακόμη περισσότερο τα πράγματα στην ανθρώπινη συνείδηση, γιατί είναι κάτι θεμελιώδες για την κατανόηση της φύσης του ανθρώπου. Ακόμη κι αν κάποιος διατείνεται ότι δεν τον ενδιαφέρει να κατανοήσει τον άνθρωπο και τον εαυτό του, πάλι θα εκφράζει στη ζωή του μία θέση ανάλογη με τα κίνητρα και τις επιλογές του, αλλά περισσότερο ενστικτώδη και τραχιά, απλώς χωρίς τη διανοητική επεξεργασία ενός σκεπτόμενου ανθρώπου. Αλλά δεν μπορούν οι άνθρωποι να σκεφθούν βαθύτερα και να κρίνουν τα γεγονότα, αν αρνούνται να ταράξουν τον εφησυχασμό τους με την απόρριψη του νου ή αν τον χρησιμοποιούν μόνον χρησιμοθηρικά και ανταγωνιστικά σαν εργαλείο όπως στο επάγγελμα.
Ο ολοκληρωτισμός μπορεί να παρεισφρήσει παντού, μέσα από κάθε σχισμή και κάθε παρέκκλιση από τη λογική συνοχή της ζωής και του νοήματός της, που αναπόφευκτα περιλαμβάνει το άτομο, το έθνος και την ανθρωπότητα καθώς και τη σωματικότητα και το πνεύμα, τη μορφή και το νόημα. Η κοινωνία εκφράζεται μέσα από όλα αυτά ταυτόχρονα. Όσο δεν ασχολούμαστε με αυτά, τόσο τα προβλήματα θα παραμένουν και κάθε γενιά θα λέει ότι είναι πρωτόγνωρα και ανεπίλυτα.
22/2/22
Ιωάννα Μουτσοπούλου
Μέλος της ΜΚΟ ΣΟΛΩΝ
