Η ΑΝΑΓΚΗ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΤΩΝ ΕΝΝΟΙΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ (της Ιωάννας Μουτσοπούλου)

Poème de l’âme 17: L’Idéal /Louis Janmot

Το πρόβλημα στην ανθρώπινη ζωή – και κυρίως στην πολιτική – είναι ότι όλοι θέλουν μία πρόταση εντυπωσιακή που να τους λύσει τα προβλήματα γρήγορα και αποτελεσματικά. Δηλαδή, απαιτούν άμεσα αποτελέσματα. Αυτό καθαυτό δεν είναι αφύσικο, όμως η σχεδόν ολοσχερής απουσία της λειτουργίας των εννοιών είναι απογοητευτική και δραματική στις συνέπειές της. Φαίνεται σαν να μη μπορεί κανείς να σκέπτεται και να δρα ταυτόχρονα. Ακόμη και τα μεγάλα βήματα στην πράξη δεν είναι ικανά να στηρίξουν για πολύ τις τυχόν καλές κοινωνικές αλλαγές.

Ο άνθρωπος είναι εκκωφαντικά απών από τη λειτουργία των θεσμών, οι οποίοι κερδήθηκαν με τόσον κόπο. Οι θεσμοί τελικά αφήνονται να λειτουργήσουν για λογαριασμό του χωρίς τη συμμετοχή του ούτε καν το ενδιαφέρον του. Τέτοια απουσία βούλησης και ενδιαφέροντος είναι αξιοπρόσεχτη αλλά και αξιοκατάκριτη. Θα ρωτήσει κανείς ποιο είναι το πρόβλημα. Γιατί να ασχολείται, αφού υπάρχουν όργανα θεσμικά επιφορτισμένα με τη διαχείριση των κοινών πραγμάτων; Η απάντηση είναι πολύ απλή:

α) Θέλουμε τις αλλαγές αλλά αρνούμαστε να ασχοληθούμε με τα αίτια, γιατί αυτά απαιτούν και δική μας αλλαγή.

β) Όλοι γνωρίζουμε ότι πάντοτε, χωρίς καμμία εξαίρεση στον χρόνο, υπήρχαν άνθρωποι που αρέσκονται στο να κυριαρχούν πάνω στους άλλους. Ένας νόμος, μία θέσμιση, είναι αδύνατον να τους εμποδίσει απλώς και μόνον επειδή έχει διατυπωθεί σε ένα κείμενο. Το νόημα και ο σκοπός του κάθε κειμένου και θεσμού πρέπει να είναι ζωντανό στην κοινωνία, αλλιώς με τον χρόνο φθίνει και αλώνεται από τα λεγόμενα “συμφέροντα”, που δεν είναι μόνον μεγάλα αλλά και μικρά και διάσπαρτα ανάμεσα σε πληθώρα ασήμαντων στόχων της καθημερινότητας.

γ) Όπως και να έχει, είναι σωστό για τον άνθρωπο να ενδιαφέρεται για τα κοινά και να μην είναι ατομιστής. Αυτό θα έκανε καλό τόσο στον ίδιο όσο και στην κοινωνία. Ο ατομισμός, όπως έχω αναλύσει σε διάφορα άρθρα μου, είναι μια μορφή τόσο παθητικότητας όσο και ολοκληρωτισμού. Παθητικότητας, επειδή η  βούληση είναι ασθενική και περίκλειστη σε έναν μικρόκοσμο, μίζερο και εχθρικό, ακόμη κι αν εκφράζεται κανείς με αποφασιστικότητα και πείσμα. Ολοκληρωτισμού δε, γιατί το άτομο αποκλείει από τη θέα και την μέριμνά του οτιδήποτε δεν τον αφορά ατομικά. Αυτός ο αποκλεισμός των άλλων είναι έκφραση του ολοκληρωτισμού – μόνον που στην περίπτωση του αδύναμου ατόμου έχει μικρή εμβέλεια και κρύβεται, δεν γίνεται εύκολα αντιληπτός σαν τέτοιος.

Θα αντιτείνει κανείς: μήπως χρειάζεται να μεριμνά κανείς για όλους τους ανθρώπους που είναι στον πλανήτη και τους οποίους ούτε γνωρίζει ούτε πρόκειται ποτέ να γνωρίσει; Αλλά αυτή θα ήταν μία παραπλανητική ερώτηση, μία ερώτηση που δεν αντιλαμβάνεται τη φύση της συλλογικότητας και των δυνατοτήτων του ανθρώπου. Και, βέβαια, δεν εννοώ κάτι τέτοιο, γιατί όχι μόνο θα ήταν εξαντλητικό αλλά και αδύνατον. Η μέριμνα αυτή μπορεί να εκφραστεί μέσω των αφαιρετικών αξιών που εμφυτεύουν στα θεμέλια του κόσμου τη πρόνοια για αόριστο αριθμό ανθρώπων. Εδώ υπεισέρχεται η αξία του ανθρώπου αλλά και των όντων γενικότερα, ασχέτως του τι είναι αυτοί σε τόπο και χρόνο. Τέτοιες στάσεις είναι που διαμορφώνουν και βελτιώνουν τη συνείδηση, που αποτελεί το κέντρο των αποφάσεων και την πηγή του κοινωνικού γίγνεσθαι. Έχουν μία περισσότερο βραδυφλεγή πορεία, αλλά με απείρως εκτενέστερα αποτελέσματα. Για παράδειγμα, η Μάγκνα Κάρτα δεν αφορούσε όλον τον κόσμο, παρά μόνον μία χώρα, αλλά επηρέασε όλο τον κόσμο. Ακόμη πιο πριν, οι νόμοι της αρχαίας Αθήνας, και κυρίως η δημοκρατία, άφησαν αποτύπωμα για όλη τη Δύση και τον κόσμο κι ας αφορούσε μόνο ένα μικρό μέρος του αρχαίου κόσμου. Τέτοια εγχειρήματα φέρνουν στην προσοχή του κόσμου ιδέες που είτε δεν έχει ακόμη συλλάβει είτε έχουν παραμεληθεί. Μέσα από μια τέτοια προσπάθεια η κατανόησή μας παίρνει τη μορφή εννοιών, δηλαδή αυτό που η συνείδησή μας κατανοεί για μία ιδέα, για ένα νόημα της ζωής. Τέλος πάντων, ας θεωρήσουμε ότι οι έννοιες και οι ιδέες είναι φάσεις του ίδιου πράγματος. Εκτός αν κανείς θεωρεί ότι δεν υπάρχει νόημα, παρά μόνον τυχαιότητα, οπότε είμαστε αναγκασμένοι να αφεθούμε σε ό,τι φέρνει η στιγμή και να επιβάλουμε τη θέλησή μας αν έχουμε δύναμη ή να υποταχθούμε αν δεν έχουμε. Τότε όμως κάθε συζήτηση περιττεύει και αφηνόμαστε στο έλεος της τύχης, όπου γινόμαστε μεν θεοί στον μικρόκοσμό μας αλλά απελπιστικά θνησιγενείς και αξιοθρήνητοι.

Σε τι όμως χρησιμεύει ο κόσμος των εννοιών στην πολιτική ζωή; Ένα από τα πιο βαρετά αλλά και επιβλαβή πράγματα στην πολιτική είναι η συνεχής επίκληση της πράξης σε συνδυασμό με την απόρριψη ή την αναβολή της “θεωρίας”. Φυσικά, και το αντίστροφο θα ήταν εξίσου επιβλαβές, δηλαδή μία θεωρία αποκομμένη από την πράξη.

Ο κόσμος των εννοιών απλώς αποκαλύπτει τη λογική συνοχή των γεγονότων και των προθέσεων και οι άνθρωποι δεν περιμένουν να δουν προηγουμένως τα κραυγαλέα αποτελέσματα μιας επιλογής για να αντιδράσουν, αλλά τα διακρίνουν από την αρχή εν είδει κατανόησης του τι συνέπειες επιφέρει ορισμένο αίτιο (κίνητρο, τρόπος σκέψης, επιλογή). Αυτός ο κόσμος των εννοιών ανιχνεύει ή προσεγγίζει κάπως τον κόσμο των αιτίων. Π.χ. Τι σημαίνει το απεριόριστο κέρδος; Θα έχει κάποια επίπτωση στη δημοκρατία και στην κοινωνία; Τι σημαίνει το κράτος ή η δημοκρατία; Για πολλούς το κράτος είναι μία απεριόριστη πηγή πόρων (είναι όμως απεριόριστη;) και η δημοκρατία το να κάνει κανείς ό,τι θέλει (είναι όμως αυτό δημοκρατικό;).

Ο κόσμος των εννοιών θα μπορούσε να κατευθύνει τα πράγματα πολύ νωρίτερα στις ορθές λύσεις και όχι να αναγκαζόμαστε εκ των υστέρων, όταν όλα έχουν καταστραφεί, να κυνηγάμε τις επιμέρους ειδήσεις για τη διαφθορά τόσων πολλών προσώπων, τις επιζήμιες πράξεις των ιθυνόντων και τόσα άλλα. Τρέχουμε συνεχώς πίσω από τα γεγονότα και είμαστε χαμένοι σε ανόητα αυτονόητα, ενώ η αλήθεια έχει αποκαλυφθεί πολλές φορές στην ιστορία. Στην ουσία όλα αυτά επαναλαμβάνονται χιλιάδες χρόνια τώρα, κάθε φορά όμως με διαφορετικά πρόσωπα και σε διαφορετικές συνθήκες. Τι θα κάνουμε; Περιμένουμε με τα ίδια αίτια να έχουμε διαφορετικά αποτελέσματα; Θα μαθαίνουμε κάθε φορά όλες αυτές τις πληροφορίες για να ρίξουμε κάπου την ευθύνη; Αυτή η επίρριψη της ευθύνης δεν έχει καμμία δύναμη, παρά μόνο σπάνια, σε ακραίες περιπτώσεις αντίδρασης. Αλλά ο κόσμος των εννοιών θα μας αποκάλυπτε έγκαιρα ποιο είναι το σωστό και ποιο είναι το λάθος. Για παράδειγμα, η ΕΕ μαζί με τα δικαιώματα και τόσα άλλα σωστά πράγματα σε επίπεδο ατόμου, είχε αποδεχθεί και το απεριόριστο κέρδος. Αυτό όμως ήδη αποκάλυπτε ότι η εξέλιξη και η πορεία της ατομικής ελευθερίας θα ήταν βραχυπρόθεσμη, γιατί ο υπερβολικός πλούτος οδηγεί αναπόφευκτα σε αυθαιρεσία και μεγάλη ανισότητα. Αυτό δεν ήταν κάτι καινούργιο.

Όταν όμως ο άνθρωπος αρνείται να σκεφθεί λίγο περισσότερο, ενώ είναι φανερά προικισμένος με την ικανότητα για λογική και ηθική συνείδηση, τότε προτιμάει να επιδίδεται μόνον σε κατηγορίες, έστω και αν αυτές έχουν αληθινή βάση. Η καταγγελτικότητα όμως ναι μεν εκτονώνει τον θυμό, αλλά δεν αρκεί, γιατί έρχεται εκ των υστέρων και συνήθως δεν έχει τη δύναμη να αλλάξει τα πράγματα.

Πολλά μπορεί να πει κανείς για το θέμα αυτό, αλλά θα ήταν πλεονασμός. Δεν εννοώ σε καμμία περίπτωση ότι δεν πρέπει κανείς να μαθαίνει τα γεγονότα και όλες τις πληροφορίες, αλλά από ένα σημείο και μετά όλα αυτά προκαλούν έναν αδιέξοδο κορεσμό που δεν πρόκειται να λύσει τα προβλήματα. Η κατάσταση μοιάζει με το γνωστό αστείο ότι κάποιος δεν μπορεί να περπατάει και ταυτόχρονα να σκέπτεται.

7/2/22

Ιωάννα Μουτσοπούλου

Μέλος της ΜΚΟ ΣΟΛΩΝ