Η ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ – Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΩΝ ΕΝΝΟΙΩΝ (της Ιωάννας Μουτσοπούλου)

Α΄ μέρος του άρθρου

Η πρόοδος

Πολλοί αναρωτιούνται γιατί δεν μπορούμε να βρούμε καλούς πολιτικούς, που να ενδιαφέρονται για τη χώρα και τον λαό της. Αυτό είναι σαφώς παγκόσμιο φαινόμενο, που σημαίνει ότι δεν έχουμε κριτήρια σύγκρισης στην πράξη και ότι μερικά πράγματα ως ανθρωπότητα τα εκλαμβάνουμε ως αυτονόητα, όπως το ποιοι είμαστε και πού πάμε. Θα έλεγα ότι η αδυναμία μας να βρούμε σωστούς πολιτικούς οφείλεται στο ότι το εννοιολογικό υπόβαθρο της ζωής μας είναι σαθρό. Αυτός ο κόσμος της έννοιας δεν είναι κάτι που διαβάζουμε σε ένα βιβλίο σαν πληροφορία, αλλά ο τρόπος που κατανοούμε τη ζωή, οι αξιολογήσεις που κάνουμε, τα κριτήρια και τα κίνητρά μας. Σύμφωνα με αυτά θα επιλέξουμε ή θα αποδεχθούμε και τους πολιτικούς που έχουμε μπροστά μας. Αυτός ο κόσμος της έννοιας είναι, τελικά, και ένας φορέας βούλησης ή, έστω, ένα πεδίο στο οποίο η βούληση κάνει τις επιλογές της. Αυτό είναι αναπόφευκτο και οι γνώσεις μπορούν μόνον να βοηθήσουν τα πράγματα, αλλά καμμιά φορά μπορεί και να τα επιδεινώσουν. Τα πάντα στη ζωή μας αποτελούν, τρόπον τινά, νοήματα μεγάλα ή μικρά, πάντως νοήματα, μια και το περιεχόμενο και ο σκοπός της ανθρώπινης συνείδησης είναι τέτοιος.

Διαβάζοντας πρόσφατα το πολύ ενδιαφέρον και καίριο για την εποχή μας άρθρο «Ύστερη νεοτερικότητα και το παράδειγμα της Σουηδίας» των Γιώργου Κουτσαντώνη και Μιχάλη Θεοδοσιάδη (respublica.gr/2021/11/post/sweden-post/) θέλησα να δώσω περαιτέρω προσοχή σε ορισμένες έννοιες που αποτελούν σημεία της κριτικής τους για τη μοντέρνα (ή όπως αλλιώς θέλει κανείς να την ονομάσει) κοινωνία στην οποία ζούμε. Πιστεύω ότι αυτά τα σημεία αξίζουν περαιτέρω ανάλυση, γιατί είναι φορείς πολύπλοκων και όχι αυτονόητων νοημάτων. Τέτοιες παρερμηνείες είναι η αυτοπραγμάτωση ως αποξένωση από το παρελθόν και τους άλλους, η ελευθερία ως ανεξαρτησία, η απελευθέρωση από τις σχέσεις παντός είδους, η αέναη πρόοδος. Πιστεύω ότι πρέπει να απελευθερωθούν οι διάφορες έννοιες που απασχολούν τη ζωή μας από το βάρος των ερμηνειών που τους κάνουμε κάθε εποχή, οι οποίες άλλοτε μπορεί να είναι παροδικές και άλλοτε λανθασμένες ευθύς εξ αρχής. Δεν μπορούμε να εγκαταλείψουμε τις έννοιες αυτές ως παρωχημένες, επειδή κάποτε τις ερμήνευσαν κάποιοι διανοητές με ορισμένο αρνητικό ή, σε κάθε περίπτωση, αναπόφευκτα πρόσκαιρο τρόπο. Τα νοήματα δεν ανήκουν σε κανέναν και ταυτόχρονα ανήκουν σε όλους και όλα, αλλά η γλώσσα δεν είναι άπειρη, για να έχουμε την πολυτέλεια να αφήνουμε τις λέξεις με το νόημά τους στον οποιονδήποτε σε ένα είδος κόπυ-ράιτ. Στο τέλος, θα μείνουμε χωρίς λέξεις να εκφράσουμε νέα νοήματα ή νοήματα για τα οποία έχουμε πλέον μία πληρέστερη κατανόηση.

Στο προαναφερθέν άρθρο αναφέρεται εύστοχα ότι “αυτή είναι η εποχή του ασταμάτητου τώρα”. Όμως αυτό το τώρα για τους περισσότερους είναι μία αυταπάτη γεμάτη με τον φόβο του θανάτου, να προλάβουμε να ζήσουμε όσο είμαστε νέοι, χωρίς το βάρος του παρελθόντος και τη μέριμνα του μέλλοντος, χωρίς νόημα και σκοπό. Είναι μία επικίνδυνη φαντασίωση για το αληθινό τώρα. Θα μπορούσαμε να δούμε το τώρα από μία άλλη οπτική γωνία, αυτήν του ζωντανού γίγνεσθαι που μπορεί να συνδυάσει αρμονικά την εμπειρία και τα διδάγματα του παρελθόντος με το νέο που φέρνει το μέλλον. Το τώρα είναι μία γέφυρα ανάμεσα στο παρελθόν και το μέλλον, το πεδίο έκφρασης της βούλησης του ανθρώπου. Το κέντρο προσοχής πρέπει να είναι το “ζωντανό”, γιατί αυτό είναι η βούληση, που αντιμετωπίζει οργανικά και ενιαία νοηματικά τον χρόνο και όχι σαν στιγμές ευχαρίστησης ή δυστυχίας χωρίς λογική συνοχή ανάμεσά τους. Η έλλειψη αυτής της γεφυροποιού ενεργότητας της συνείδησης στο τώρα είναι αυτή που καθιστά τη νοσταλγία του παρελθόντος ανεπαρκή για να στηρίξει βαθιές και μόνιμες αλλαγές ή, αντιθέτως, τα κούφια οράματα για το μέλλον με φαντασιώσεις και εύκολους αφορισμούς που ταιριάζουν στην απροθυμία μας να κάνουμε τον κόπο μιας ριζικής επιλογής.

Ο άνθρωπος αναζητεί απεγνωσμένα την ελευθερία της βούλησής του, αλλά την αναζητεί έξω από τη συλλογικότητα, την κοινωνία και το νόημα. Αυτό δημιουργεί μία εξαιρετικά μεγάλη δυσχέρεια. Έτσι, είχαμε στο παρελθόν την υποταγή των ανθρώπων στις εκκλησίες, ενώ τώρα την αποτίναξη κάθε περιορισμού. Στην πραγματικότητα, αυτές οι δύο καταστάσεις έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό σαν βάση τους: την άρνηση της ανάληψης ευθύνης για κατανόηση της ζωής και του νοήματός της καθώς και την άρνηση της εκούσιας ανάληψης της ευθύνης απέναντι στον κόσμο. Και στις δύο περιπτώσεις το νόημα ή τον σκοπό είτε τα έδινε η εξουσία και ο άνθρωπος τα αποδεχόταν παθητικά χωρίς να συμμετέχει στον καθορισμό τους είτε δεν υπάρχουν και δεν χρειάζεται να κάνει κάτι για να τα βρει και αφήνεται έρμαιο στις επιθυμίες – αλλά και αυτές καλλιεργούνται και χειραγωγούνται πολύ εύκολα από άλλους. Όσο και να βαυκαλίζονται οι άνθρωποι ότι έχουν βρει την ελευθερία τους και την ανεξαρτησία τους με την άρνηση νοήματος, σκοπού και σχέσης με τον κόσμο, η πραγματικότητα είναι διαφορετική. Αποφεύγουν με κάθε τρόπο τις δύσκολες επιλογές, για να είναι ήσυχοι όσο περισσότερο μπορούν. Παραμένουν παθητικοί και ευεπίφοροι σε χειραγώγηση. Αλλά η έλλειψη σκοπού και νοήματος είναι η τυχαιότητα και, δυστυχώς, το χάος της τυχαιότητας χαρίζει το δώρο της αυτοαθώωσης και της αμεριμνησίας. Στην ουσία, αυτή είναι η ειρήνη που προετοιμάζει τους επόμενους πολέμους.

(Συνεχίζεται)

8/12/21

Ιωάννα Μουτσοπούλου

Μέλος της ΜΚΟ ΣΟΛΩΝ