Κανείς δεν μπορεί να αμφιβάλλει ότι η κοινή γνώμη είναι στο επίκεντρο της πολιτικής ζωής. Η προπαγάνδα απευθύνεται στο πλήθος των ανθρώπων, ώστε να πείθεται για την αλήθεια αυτών που ισχυρίζεται η εκάστοτε εξουσία και να μην αντιδρά. Στο πλήθος, όμως, απευθύνονται και οι κατ’ ιδίαν πολιτικές παρατάξεις. Στην ίδια επίσης συνείδηση απευθύνεται και η διαφήμιση και τα πρότυπα ζωής που οι ισχυρότεροι κοινωνικοί παράγοντες θέλουν να επιβάλουν στην κοινωνία. Η ίδια η κοινωνική ζωή ρυθμίζεται κατά μεγάλο μέρος από την κοινή γνώμη, που σε μερικές κοινωνίες μπορεί να γίνεται εμπόδιο για την ατομική ελευθερία. Το πρόβλημα όμως είναι ότι αυτή η κοινή γνώμη λειτουργεί συχνότερα στο επίπεδο της συνήθειας, των ενστίκτων, της επιθυμίας, του μίσους και του φόβου, δηλαδή αποτελεί μία μαζικότητα. Είναι το κατώτατο σημείο όπου μπορούν να συναντηθούν οι συνειδήσεις των περισσότερων ανθρώπων και έχει εξαιρετικά μεγάλη δύναμη, ασχέτως του ποιος τη χρησιμοποιεί και ποια είναι η ποιότητά της. Δυστυχώς, η συνάντηση αυτή των συνειδήσεων δεν γίνεται και ούτε μπορεί να γίνει στο ανώτερο επίπεδο που σε ορισμένα άτομα μπορεί να λειτουργεί. Υπό ορισμένους δε όρους, ακόμη και σε αυτά τα άτομα η συνείδηση κατέρχεται στο ενστικτώδες επίπεδο, π.χ. σε καθεστώς φόβου ή αγανάκτησης. Το θέμα είναι πολύπλοκο γιατί ο άνθρωπος διαθέτει ταυτόχρονα το ατομικό και το συλλογικό στοιχείο ως συστατικά της φύσης του.
Η κοινή γνώμη δεν αποτελεί απλώς μία γνώμη, αλλά και μία επιλογή και θέληση να πάρει κανείς ορισμένη θέση απέναντι σε ανθρώπους, καταστάσεις, ιδέες και οτιδήποτε σχετικό με τα κοινά. Γι’ αυτό η σημασία της είναι μεγάλη στην εποχή μας. Είναι αυτή η θέση που κινητοποιεί τις κοινωνικές δυνάμεις σε θετική ή αρνητική κατεύθυνση. Ειδικά στις δημοκρατίες (έστω τις αποκαλούμενες έτσι) η κοινή γνώμη έχει περίοπτη και καίρια θέση στη διαμόρφωση των πολιτικών πραγμάτων. Στα άλλα πολιτεύματα η θέση της είναι πιο περιορισμένη και μετράει κυρίως όταν υπάρχει μία εκρηκτική μαζική κατάσταση ενάντια στην όποια εξουσία, δηλαδή σε στάδια που μία κεντρική εξουσία μπορεί να απειληθεί από τη συσσωρευμένη μαζική δύναμη αντίδρασης. Ενώ στην κοινοβουλευτική δημοκρατία, παρά τις δυσλειτουργίες της, υπάρχουν διάφορα ενδιάμεσα στάδια κρίσης π.χ. εκλογών που μπορεί η κοινή γνώμη να εκφραστεί και να λειτουργήσει. Αυτό συμβαίνει γιατί και η εξουσία είναι πιο διασπασμένη, διαμοιρασμένη σε περισσότερους. Βέβαια, πάντοτε υπάρχει η τάση για υπερσυγκέντρωση, όπως βλέπουμε και σήμερα.
Θα έλεγα ότι η κοινή γνώμη, όπως εκφράζεται συνήθως, αποτελεί το πιο ενστικτώδες και αντικοινωνικό στοιχείο της συλλογικότητας και γι’ αυτό ενισχύει τη μαζικότητα. Αυτό οφείλεται στους παράγοντες που την ελέγχουν όπως προανέφερα παραπάνω. Όλοι αυτοί οι ελέγχοντες παράγοντες όπως η συνήθεια, η επιθυμία, το μίσος και ο φόβος, προκαλούν ρήγματα στην κοινωνία, γιατί η μαζικότητα δεν είναι ικανή να φέρει το βάρος της αληθινής συλλογικότητας, είναι απλώς μία αχνή απομίμησή της. Στην δε χειρότερη μορφή της είναι ο όχλος, συνεπαρμένος από κάποιο συναίσθημα ή πίστη ή άποψη. Ο Γκουστάβ Λε Μπον έλεγε: «Σε μια περίοδο που τα παλιά μας ιδεολογικά πιστεύω τρεκλίζουν και εξαφανίζονται…. η δράση των όχλων είναι η μοναδική δύναμη που τίποτε δεν την απειλεί και που το γόητρό της γιγαντώνεται πάντα. Η εποχή που σ’ αυτήν θα μπούμε θα είναι πραγματικά η εποχή των όχλων» (Ψυχολογία των όχλων, εκδ. Νέος Σταθμός, σελ. 11). Ας κρατήσουμε από το παραπάνω μόνο τη διαπίστωση ότι το πλήθος των ανθρώπων διαθέτει πραγματικά πολύ μεγάλη δύναμη, χωρίς να ασχοληθούμε με τις τυχόν προθέσεις του συγγραφέα ή με την υπερβολή να αποκαλεί “όχλο” συλλήβδην κάθε τι που αφορά τη μαζικότητα ή τη συλλογικότητα. Όσο για το ότι αποτελεί όχλο, θα έλεγα ότι τα πράγματα δεν είναι μονοδιάστατα, γιατί υπάρχει ο παράγοντας της συνείδησης που εμπεριέχει πολλά στοιχεία και οι άνθρωποι καθημερινά επιλέγουμε το πώς θα κινηθούμε στη ζωή και ανάμεσα στην αληθινή συλλογικότητα και τον όχλο υπάρχουν πολλές διαβαθμίσεις μειγμάτων και από τα δύο στοιχεία. Πάντως, αυτό που ώς τώρα αποκαλούμε «κοινή γνώμη» κλίνει περισσότερο προς τη μαζικότητα, αλλά με μια αρκετά μεγάλη αστάθεια και έλλειψη αυτοελέγχου που, υπό προϋποθέσεις, μπορεί να οδηγήσει και στον όχλο.
Αυτά τα χαρακτηριστικά της την καθιστούν εύκολα χειραγωγούμενη. Αλλά ακόμη και όταν ξεφύγει από την χειραγώγηση, ακόμη και τότε δεν είναι ικανή να οικοδομήσει σε βάθος και για μήκος χρόνου, γιατί η φύση της είναι προς το παρόν χαοτική, εφ’ όσον τέτοια είναι τα χαρακτηριστικά της.
Οι φορές που η κοινή γνώμη εκφράζει το ορθό είναι σχετικά ανεπαρκείς ποιοτικά και ασταθείς στον χρόνο, γι’ αυτό δεν αρκούν για να στηρίξουν έναν πολιτισμό, μια πολιτική σταθερότητα και καθαρότητα. Θα έλεγα ότι ελκύει επάνω της την επιβολή.
Γι’ αυτόν τον λόγο, η ευθύνη αυτών που διαμορφώνουν ή χειραγωγούν την κοινή γνώμη είναι πολύ μεγάλη, αλλά συνήθως δεν ενδιαφέρονται, γιατί διαφεύγουν της ευθύνης τους μια και οποιοσδήποτε θα ήθελε να τους ελέγξει θα έπρεπε και πάλι να στηριχτεί στην κοινή γνώμη και σε μια καλά θεμελιωμένη και σταθερή κοινωνική συνείδηση – που προς το παρόν είναι απούσα. Υπάρχει ένας φαύλος κύκλος στο πώς λειτουργούν τα πράγματα και πώς αλληλοενισχύονται τα αρνητικά της κοινωνίας.
Μερικές φορές, η κοινή γνώμη μπορεί π.χ. να αποκαθηλώσει δικαίως πολιτικά πρόσωπα που έχασαν την εμπιστοσύνη της, αλλά στην πραγματικότητα τα πράγματα θα αλλάξουν μόνον σε επίπεδο προσώπων, για να έλθουν άλλα όμοια στη θέση τους. Δεν μπορεί να κάνει αλλαγές βάθους, γιατί λείπουν τα αφηρημένα κριτήρια, δηλαδή η διαυγής αντίληψη της ποιότητας των αρχών και των αξιών. Λειτουργεί κυρίως στο επίπεδο των γεγονότων και των χειροπιαστών ωφελειών ή απωλειών που διαπιστώνει ή, άλλοτε, των φαντασιώσεων, και όχι των συνειδησιακών αιτίων που τα προκαλούν. Θα αναρωτηθεί κανείς: τότε πώς δημιουργήθηκε και σταθεροποιήθηκε ο πολιτισμός; Ίσως (και το λέω με επιφύλαξη) να οφείλεται, κυρίως, σε κάποιες περισσότερο διαυγείς και πρωτοπόρες μειοψηφίες (ας μου επιτραπεί ο όρος) που, καθοδηγώντας το πλήθος, έφεραν αλλαγές επωφελείς και γι’ αυτό έγιναν αποδεκτές. Τις δέχθηκαν όμως κυρίως για τα ωφέλιμα αποτελέσματά τους και όχι τόσο για την αληθινή τους αξία, δηλαδή τις αρχές που εκπροσωπούσαν. Αυτές οι αξίες γίνονται πολύ αργά κατανοητές και καθυστερούν να γίνουν μέρος της συνείδησης και της καθημερινότητας των ανθρώπων. Εν τω μεταξύ, όμως, στην διάρκεια αυτής της αργής διαδικασίας εκτυλίσσεται ένα παίγνιο επιρροής στη συνείδηση των μαζών από ποικίλους παράγοντες, γιατί αυτές οι αξίες δεν έχουν ακόμη ενσωματωθεί και βιωθεί πραγματικά. Δηλαδή, και η κοινή γνώμη είναι εξελισσόμενη, αλλά πολύ βραδέως. Στην ουσία μοιάζει με κάτι που πρέπει να κατακτηθεί.
Τι πρέπει λοιπόν να γίνει;
Το στοίχημα για την ανθρωπότητα είναι να βελτιωθεί η ποιότητα της κοινής γνώμης, μια και αυτή είναι η κινητήρια δύναμη την οποία χρησιμοποιούν ακόμη και οι εξουσίες, σε οποιοδήποτε επίπεδο και αν λειτουργούν αυτές. Η δύναμη όμως καθεαυτήν πρέπει να έχει και κατεύθυνση και ορισμένη ποιότητα, για να πετύχει τους στόχους που θέτει κανείς. Αν η δύναμη παραμένει χωρίς κριτήρια ή χωρίς σωστά κριτήρια, αν υποδουλώνεται στα πάθη και τους φόβους, τότε θα πρόκειται για μια διαδικασία αυτοκαταστροφική για τους ίδιους τους φορείς της.
Θα δώσω ένα παράδειγμα κοινής γνώμης που κανείς θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει ακόμη και για το προσωπικό του όφελος. Όταν ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ βρισκόταν στη Γενεύη, για να γλυτώσει από τη δίωξη που του ασκούσαν οι εξουσίες της εποχής του στη Γαλλία, θρησκευτική, πολιτική και οικονομική, κάποιος κυκλοφόρησε ανώνυμα ένα γράμμα-λίβελο (θεωρείται ότι ανήκει στον Βολταίρο που τον μισούσε) με τον τίτλο “Το αίσθημα των πολιτών” και παρουσίαζε τον ΖΖΡ περίπου ως ανατροπέα του χριστιανισμού: “…με μανία καθυβρίζει τη χριστιανική θρησκεία, τη μεταρρύθμιση που αυτή κηρύσσει, άπαντες τους λειτουργούς του Ευαγγελίου, όπως και όλα τα σώματα του κράτους; Η τρέλα δεν μπορεί πλέον να χρησιμεύει σαν πρόφαση, όταν διαπράττονται εγκλήματα”. Αυτό έγινε ενώ ο ΖΖΡ πίστευε βαθιά στον Χριστό, παρόλο που διαφωνούσε με την τότε εκκλησία. Αλλά, ανάμεσα στους χριστιανούς της εποχής εκείνης, η οποιαδήποτε διαφωνία, ακόμη και για ασήμαντα θέματα, ήταν έγκλημα. Προφανώς ο γράφων το έκανε για να εξάψει τα θρησκευτικά πάθη της εποχής (την κοινή γνώμη) που ήταν ούτως ή άλλως οξυμένα και να τον θέσει σε κίνδυνο ζωής. Η ιστορία είναι γεμάτη από τέτοια γεγονότα, τα περισσότερα όμως από τα οποία είναι άγνωστα, γιατί αφορούν ανώνυμους ανθρώπους. Αυτό δεν είναι μόνον εικασία για τις προθέσεις του λιβελογράφου, γιατί ο Βολταίρος είχε γράψει και επιστολή σε έναν αξιωματούχο ζητώντας του να κάνει τον ΖΖΡ να σωπάσει και να τον τιμωρήσει με την πιο αυστηρή τιμωρία σαν παλιάνθρωπο και κακούργο. (Βλ. Ζαν Ζακ Ρουσσώ, Γράμματα από το Βουνό, εκδ. Στάχυ, 2001, σελ. 76 και σελ. 442). Δεν νομίζω ότι είμαστε πολύ μακριά από εκείνες τις εποχές του φανατισμού ή, τουλάχιστον, όχι τόσο μακριά ώστε να αισθανόμαστε σίγουροι.
Όπως και να ‘χει, η κοινή γνώμη είναι αυτή που θα αποτελέσει τη βάση για την αλλαγή στο μέλλον. Επομένως, χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή και ευθύνη στο πώς την αντιμετωπίζει κανείς.
Η κοινή γνώμη χρειάζεται δραστική αλλαγή. Η μαζικότητα που τη χαρακτηρίζει γίνεται πάντοτε μέσο για απόκρυψη της προσωπικής ευθύνης, ακόμη και της ευθύνης των ελίτ. Εκεί μέσα κρύβονται οι ζήλειες, οι φανατισμοί, η αίσθηση υπεροχής, οι φόβοι, τα διάφορα άλλα πάθη και οι ατομικές επιδιώξεις που έτσι αποκτούν τη δύναμη που τους λείπει σε ατομικό επίπεδο. Το είδαμε και με τον ναζισμό στη Γερμανία, όταν ο Χίτλερ είχε την ικανότητα να εξάπτει τα πλήθη των Γερμανών και να τους κάνει να πιστεύουν ότι ήταν δικαίωμά τους να κατακτήσουν άλλες χώρες. Στο βιβλίο του «Ο Αγών μου» είναι φανερό το πώς αντιλαμβανόταν την κοινή γνώμη, και αυτό δεν ήταν μία εικασία, γιατί δεν ήταν η άποψη ενός τυχαίου ασήμαντου ανθρώπου που μπορεί κανείς να θεωρήσει ότι δεν ισχύει, αλλά ενός αρνητικού ανθρώπου που την εφάρμοσε και πέτυχε ό,τι ήθελε σε έναν ολόκληρο λαό. Η πραγματική αρνητικότητα δεν βρίσκεται στη διαπίστωση καθεαυτήν, αλλά σε δύο άλλους παράγοντες που χαρακτηρίζουν αυτόν που διαπιστώνει:
α) στο αν διακρίνει ή όχι και τις άλλες σαφώς καλές δυνατότητες και εκφράσεις και την δυνατότητα εξέλιξής τους έτσι ώστε να επικρατήσουν και
β) στο πώς θα τη χρησιμοποιήσει κανείς, με ποια πρόθεση και στόχο. Ο εξουσιαστής οποιουδήποτε τύπου και βαθμού βλέπει ή θέλει να βλέπει μόνον την αρνητική πλευρά των πραγμάτων, για να δικαιολογεί τις επιλογές του, και κάνει ό,τι μπορεί για να εμποδίσει την βελτίωση και την απελευθέρωση των άλλων ανθρώπων.
Το ζητούμενο δεν είναι να αγνοεί κανείς την πραγματικότητα, αλλά να την βλέπει ολόκληρη και να προσπαθεί προς το καλύτερο.
Τι εμποδίζει την κοινή γνώμη από το να αλλάξει τόσο ριζικά; Το ότι τα άτομα δεν θέλουν να αναγνωρίσουν την ατομική τους ευθύνη απέναντι στα κοινά πράγματα. Το άτομο δεν είναι άσχετο και ξένο προς τη μαζικότητα αυτή, γιατί αναπόφευκτα διαθέτει στοιχεία της μέσα του, όλοι διαθέτουμε. Για να το κάνουν αυτό, θα χρειαζόταν μία ριζική αλλαγή, όχι τόσο στην καθημερινότητά τους, αλλά στον τρόπο αντίληψης της ζωής. Ο ατομισμός δεν πρέπει να παραμείνει, τουλάχιστον όχι τόσο ενεργός όσο είναι σήμερα. Ο ατομισμός αφορά περισσότερο τα κίνητρα και, μόνον ως συνέπειά τους, την πράξη. Ο ατομισμός συμπεριλαμβάνει όλα τα παραπάνω χαρακτηριστικά της κοινής γνώμης και της μαζικότητας σαν κυρίαρχα. Υπάρχει ένα σχεδόν αθεράπευτο ρήγμα ανάμεσα στο άτομο και τη συλλογικότητα, που στην πραγματικότητα απεικονίζει στον μικρόκοσμό μας το ακόμη μεγαλύτερο ρήγμα ανάμεσα στο άτομο και την Ολότητα. Αυτό το ρήγμα δεν μπορεί να θεραπευτεί μονομιάς, αλλά σταδιακά με μικρές αλλαγές στον τρόπο που αντιλαμβάνεται κανείς τα πράγματα και τη ζωή. Αυτό δεν είναι τόσο δύσκολο όσο φαίνεται εκ πρώτης όψεως, γιατί όποια αλλαγή συμβαίνει μέσα σε μεγάλο αριθμό ανθρώπων έχει απίστευτα μεγάλες συνέπειες στη συλλογική ζωή. Αυτή όμως η αλλαγή δεν αρκεί να είναι μόνον συμπεριφορική, γιατί η συμπεριφορά δεν μπορεί να εκπροσωπήσει και να εκφράσει τίποτα από την ουσία των κινήτρων, είναι απλώς μία μίμησή τους. Εκεί ακριβώς έγκειται η δυσκολία της αλλαγής, αλλά από το άλλο μέρος καμμία αλλαγή δεν μπορεί να γίνει χωρίς καμμία δυσκολία.
Αν η κοινή γνώμη παραμείνει ως έχει, τότε θα πρέπει κανείς να της αντιταχθεί, γιατί δεν θα εκφράζει τίποτε περισσότερο από το βαρύ υποσυνείδητο των ανθρώπων, με τη σκοτεινιά και τη βαρβαρότητά του. Το ζήτημά μας είναι η κοινή γνώμη να γίνει πιο έλλογη και διαυγής.
Θα συμπληρώσω ακόμη κάτι. Ο Ζ.Ζ.Ρουσσώ μίλησε για την γενική βούληση που βρίσκεται στο υπόβαθρο της κοινωνίας. Πιστεύω ότι αυτή η γενική βούληση του λαού (που θα έλεγα ότι είναι μάλλον η εικαζόμενη βούληση για το κοινό καλό) βρίσκεται στο ανώτερο ενώ η σημερινή κοινή γνώμη είναι στο κατώτερο άκρο του νήματος που τα συνδέει και ανάμεσά τους υπάρχει συνεχής αλληλεπίδραση, που ωθεί την κοινή γνώμη να ξεφύγει από τη μαζικότητα και τη γενική βούληση να εκφραστεί με κατάλληλο τρόπο στην πράξη μέσω της κοινής γνώμης.
Ασφαλώς, επειδή το θέμα είναι εξαιρετικά σημαντικό, θα χρειαστεί να επεκταθώ σε άλλο άρθρο.
26/10/21
Ιωάννα Μουτσοπούλου
Μέλος της ΜΚΟ ΣΟΛΩΝ
εικόνα : People / Konstantin Yuon – 1923 , WIKIART
