ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΗΣ ΓΝΩΜΗΣ (της Ιωάννας Μουτσοπούλου)

Ας αφήσουμε κατά μέρος την νομική πλευρά της ελευθερίας της γνώμης. Χρειάζεται κάτι περισσότερο από έναν νόμο για να διασφαλιστεί αυτή η ελευθερία. Ποιοι είναι οι παράγοντες που μπορεί να εμποδίσουν αυτή την ελευθερία:

1.-Ο ένας είναι η κοινωνία, δηλαδή οι άλλοι άνθρωποι, που μπορεί να επιβάλουν την άποψή τους ανεξάρτητα από το τι λέει ο νόμος, όπως συμβαίνει σε πολύ αυστηρές κοινωνίες. Αλλά και σε κοινωνίες όπου όλα επιτρέπονται πάλι μπορεί η κοινωνία με τον τρόπο της να εμποδίσει την ελεύθερη έκφραση γνώμης, αν δεν συνάδει προς την αποδεδεγμένη ελευθεριότητα.

2.-Ένας άλλος παράγοντας είναι η εξουσία που συνήθως επιβάλλει τη δική της γνώμη με διάφορους τρόπους, άμεσους ή έμμεσους. Αυτή η επιβολή δεν γίνεται μόνο μέσω των νόμων που ψηφίζει ένα Κοινοβούλιο, δηλαδή δεν γίνεται απευθείας από το κράτος, αλλά, θα έλεγα περισσότερο, μέσω άλλων φορέων όπως τα ΜΜΕ, η διαφήμιση και άλλοι φορείς γνώμης και προτύπων. Τα ΜΜΕ κυρίως είναι απευθείας φορέας επιβολής άποψης είτε των κυβερνήσεων είτε των ισχυρών παραγόντων, οι οποίοι εξάλλου βρίσκονται συχνά σε στενή σχέση με τις κυβερνήσεις και δεν είναι δυνατόν να τους διαχωρίσει κανείς 

3.-Και ο τρίτος είναι το ίδιο το άτομο που θέλει να είναι ελεύθερο να εκφράζει τη γνώμη του, το οποίο διαθέτει τον δικό τους τρόπο σκέψης ή μη-σκέψης, για τα οποία όμως έχει ευθύνη.

Θα έλεγα ότι είναι ενδιαφέρον να αναφερθεί κανείς στο τρίτο, γιατί όλα ξεκινάνε από τη συνείδηση του ατόμου, δηλαδή το πώς θα σκεφθεί, ποιους στόχους ζωής θα έχει, πώς θα τους επιδιώξει και πώς γενικά θα προβεί  στις επιλογές και τη δράση του.

Έχουμε δώσει δυσανάλογα μεγάλη σημασία στην ελευθερία έκφρασης, αλλά σχεδόν μηδαμινή σημασία στο ίδιο το περιεχόμενο της ελευθερίας και της γνώμης που θα χρησιμοποιήσει αυτή την ελευθερία. Χωρίς αυτό, η ελευθερία αυτής της γνώμης, όπως κανείς καταλαβαίνει, φυσικά δεν θα έχει κανένα νόημα. Δηλαδή, χωρίς αληθινή γνώμη, η ελευθερία είναι σχεδόν άχρηστη, δεν είναι καν ελευθερία είναι μόνο μια διαδικασία. Για παράδειγμα, αν κάποιος εκφέρει γνώμη για ένα θέμα απλώς και μόνο επειδή αυτό άκουσε τυχαία στον δρόμο, ή επειδή το είπε το κόμμα του, ή επειδή έτσι του αρέσει να πιστεύει, χωρίς καμμία εξέταση του υπό κρίση θέματος, τότε η γνώμη αυτή είναι άνευ αξίας. Βέβαια, αυτή η γνώμη δεν πρέπει σε καμμία περίπτωση να εμποδιστεί, όμως δεν πρέπει να μας παραξενεύει που όλη αυτή η ελευθερία γνώμης κατέληξε στο να τη χάσουμε τελικά. Η ελευθερία γνώμης παίρνει τον χαρακτήρα του κινήτρου μας, δεν εξαντλείται σε μια απλή τυχαία έκφραση. Χρωματίζεται από το κίνητρο, γιατί στην πραγματικότητα αποτελεί κυρίως έναν εσωτερικό παράγοντα του ατόμου, μια εσωτερική ποιότητα που τείνει να εκφραστεί. Αν η ποιότητα δεν υπάρχει, τότε η ελευθερία μετατρέπεται σε απλή αποτύπωση των ανεπαρκειών μας.

Για χρόνια ζήσαμε την ελεύθερη έκφραση της γνώμης, αλλά όχι της κατανόησης. Αυτό υπήρξε μία μεγάλη αποτυχία, ενώ οι άνθρωποι διέθεταν και διαθέτουν σαφέστατα τις ικανότητες για κάτι τέτοιο. Η κατανόηση εμποδίστηκε από διάφορους παράγοντες. Ο σημαντικότερος παράγοντας που λειτούργησε ως αιτία αυτής της έλλειψης ήταν και είναι η παθητικότητα του ανθρώπου και η πάγια και βαθιά τάση του για εφησυχασμό. Αυτήν ακριβώς την τάση του χρησιμοποιεί η εξουσία (η όποια εξουσία) για να κατευθύνει σκόπιμα τη συνείδηση άλλοτε σε στρεβλή κατεύθυνση και άλλοτε σε παθητικότητα ή, μάλλον, όλα μαζί.  Ο εφησυχασμός όμως, ουσιαστικά, αποτελεί την επιθυμία για το τέλος μιας προσπάθειας και εμποδίζει την κατανόηση του εαυτού και του κόσμου. Είναι αποκλειστικά εξαρτημένος από ορισμένα είδωλα που κανείς θέλει να είναι εσαεί σταθερά. Η κατανόηση απαιτεί εργασία τόσο για σφαιρική γνώση όσο κυρίως για διάκριση του συνόλου των πραγμάτων – πάντοτε, στο μέτρο του δυνατού για κάθε εποχή.

Αντικείμενό της κατανόησης είναι η λογική συνοχή των πραγμάτων, δηλαδή η σύνδεση αιτίων και αποτελεσμάτων. Όμως το άτομο ζει με μια, άπειρη θα έλεγα, τάση για εκτόνωση του εαυτού που αποκαλεί ελευθερία (γνώμης και άλλων) αλλά δεν έχει καμμία δημιουργική επίδραση στην κοινωνία του. Παράλληλα, θέλει να πιστεύει ότι είναι το κέντρο του σύμπαντός του. Ένα κέντρο όμως τόσο αδύναμο που δεν μπορεί να επιδράσει ούτε καν στο δικό του πεδίο, δηλαδή την κοινωνία και τις κοινωνικές σχέσεις που το ίδιο δημιουργεί.

Βλέπουμε, λοιπόν, την ελευθερία της γνώμης να λειτουργεί μόνο στο πεδίο της εκτόνωσης, χωρίς καμμία αίσθηση ευθύνης για πραγματική συμμετοχή στα κοινά. Η γνώμη έχει απογυμνωθεί από το περιεχόμενό της, είναι μία παρόρμηση και μία επιφανειακή άποψη. Λείπει η θέληση να αναλάβει κανείς την ευθύνη που του αναλογεί στην κοινωνία και έτσι η γνώμη του δεν στοχεύει σε αυτή την ευθύνη.

Το τελευταίο στο οποίο θα ήθελα να αναφερθώ είναι το γιατί αυτή η εκτονωτική λειτουργία της ελευθερίας της γνώμης έχει καταλήξει στο να την χάσουμε εντελώς. Αυτό συμβαίνει, επειδή, όταν λείπει η αληθινή κατανόηση, σαν κατανόηση του σκοπού και της σχέσης αιτίου-αποτελέσματος των θεμελιωδών αξιών και του πεδίου των αποτελεσμάτων, τότε αυτή η έλλειψη οδηγεί σε μια αδυναμία του ατόμου να διαφυλάξει τα κοινά πράγματα από τις επιθυμίες του καθενός. Τότε δημιουργείται το βασίλειο των ειδικών ή το βασίλειο των γνώσεων που διεκδικούν αυθεντία, δηλαδή αποκλείουν όσους δεν διαθέτουν την ειδικότητα από το έχουν γνώμη για τα κοινά, μια και ο μέσος άνθρωπος αποκλείεται να διαθέτει το σύνολο των γνώσεων όλων των τομέων. Αλλά και να τις διέθετε, πάλι θα προέκυπτε το ίδιο πρόβλημα, γιατί οι γνώσεις θα κατευθυνόντουσαν σε λανθασμένες ατραπούς, χωρίς την ασφαλιστική δικλείδα της κατανόησης. Και να προσθέσω ακόμη κάτι: Ακόμη και η ειδίκευση έχει πάντοτε αντίλογο από άλλους ειδικούς. Η τόσο επιθυμητή αυθεντία δεν είναι τελικά δυνατή.

21/9/21

Ιωάννα Μουτσοπούλου

Μέλος της ΜΚΟ ΣΟΛΩΝ