Η ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΗΣ ΑΛΗΘΕΙΑΣ ΚΑΙ ΟΙ ΕΧΘΡΟΙ ΤΗΣ : Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΖΕΜΜΕΛΒΑΪΣ (του Γιάννη Παρασκευουλάκου)

330px Ignaz Semmelweis 1860 - Σόλων ΜΚΟ

Η ανακάλυψη

Ο Ιγκνάτς Ζέμμελβαϊς (Ignaz Philipp Semmelweis) ήταν Ούγγρος γιατρός – μαιευτήρας που έζησε από το 1818 έως το 1865. Η ζωή του ήταν σχετικά σύντομη και, κυρίως, με δραματικό και άδοξο τέλος. Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά.

Ο Ζέμμελβαϊς σπούδασε ιατρική στο πανεπιστήμιο της Βιέννης από το 1838 έως το 1844 και στη συνέχεια τοποθετήθηκε βοηθός του καθηγητή Johann Klein (Γιόχαν Κλάϊν) στην πρώτη μαιευτική (πανεπιστημιακή) κλινική του γενικού νοσοκομείου της Βιέννης το καλοκαίρι του 1846. Η πρώτη κλινική προοριζόταν για την εκπαίδευση των ανδρών που σπούδαζαν γιατροί και η δεύτερη για την εκπαίδευση των γυναικών που σπούδαζαν μαίες. Εννοείται πως μόνο άντρες σπούδαζαν γιατροί και μόνο γυναίκες μαίες. Στην πρώτη ξεγεννούσαν μόνο γιατροί και οι φοιτητές τους, ενώ στη δεύτερη μόνο μαίες.

Ο Ζέμμελβαϊς με έκπληξη διαπίστωσε ότι το ποσοστό θνησιμότητας των γυναικών που γεννούσαν στην πρώτη κλινική ήταν 2,5 φορές μεγαλύτερο από το αντίστοιχο των γυναικών που γεννούσαν στη δεύτερη (σχεδόν 10% έναντι σχεδόν 4%). Υπήρξαν μήνες μάλιστα που το ποσοστό θανάτων στην 1^η κλινική έφθασε το 22,5%. Αν ληφθεί υπ’ όψιν, όπως λέει ο ίδιος («The etiology …», σελ. 65), ότι πολλές σοβαρές περιπτώσεις ασθενών επιλόχειου πυρετού μεταφερόντουσαν στο γενικό νοσοκομείο από την 1η μαιευτική κλινική (ενώ από την 2η σπανίως) και οι θάνατοι πλέον δεν προστίθεντο στην μαιευτική, τότε είναι φανερό ότι το ποσοστό θα ήταν πολύ μεγαλύτερο. Εννοείται πως και πολλά νεογνά πέθαιναν από την ίδια αιτία. Λέει ο Κων. Λαγός, σε άρθρο του στην Μηχανή του Χρόνου για τον Ζέμμελβαϊς, ότι αυτή η παρατήρηση τον εντυπωσίασε, γιατί οι γυναίκες στην κλινική του ήταν της υψηλής κοινωνίας και είχαν καλύτερη περίθαλψη σε σχέση με τις πτωχές γυναίκες που κατέφευγαν στις μαίες. Αυτό μάλλον δεν αληθεύει, γιατί ο ίδιος ο Ζέμμελβαϊς λέει (ο.π. σελ. 64) ότι οι δύο κλινικές εφημέρευαν σε 24ωρη βάση και εναλλασσόντουσαν καθημερινά, (πλην Σαββατοκύριακου που η 1^η έκανε 48ωρη εφημερία), οπότε προφανώς δεν επέλεγαν οι ετοιμόγεννες σε ποια κλινική θα γεννήσουν.

Ο Ζέμμελβαϊς δίνει συγκλονιστικά στοιχεία για την διαφορά μεταξύ των κλινικών. Πολλές γυναίκες ικέτευαν γονατιστές να τις δεχθούν στην 2^η(ο.π. σελ. 70). Ή, μόλις ξεκινούσε η εφημερία της 2^ης, γινόταν τέτοιος συνωστισμός, που λίγες ώρες μετά αναγκαζόταν να επανέλθει σε εφημερία η 1η, ενώ κάτι τέτοιο ποτέ δεν έγινε αντίστροφα στα πέντε χρόνια εμπειρίας του Ζέμμελβαϊς.

Εντύπωση έκανε στον Ζέμμελβαϊς ότι ακόμα και γυναίκες που γεννούσαν στο δρόμο (ή στο σπίτι, προσποιούμενες γέννα στο δρόμο, εξ αιτίας κανονισμών του νοσοκομείου που είχε να κάνει με την παροχή δωρεάν περίθαλψης σε όσες γεννούσαν στον δρόμο, όπως και μέσα στο νοσοκομείο), είχαν πολύ μικρότερα ποσοστά επιλόχειου πυρετού.

Μετά από επίπονες παρατηρήσεις και αφού απέκλεισε όλες τις άλλες περιπτώσεις, ο Ζέμμελβαϊς κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η τεράστια διαφορά σε θανάτους οφειλόταν στο γεγονός ότι οι γιατροί-μαιευτήρες πραγματοποιούσαν ιατρικές επεμβάσεις ενώ παράλληλα έκαναν και εξέταση πτωμάτων για εκπαιδευτικούς λόγους. Για καθαριότητα ούτε λόγος. Σκεφθείτε ότι οι χειρουργοί λ.χ. έκαναν επεμβάσεις με ποδιές βρώμικες από αίματα και σωματικά υγρά ασθενών, γιατί θεωρούσαν ένδειξη περιωπής και μεγάλης εμπειρίας το λέρωμα. Κάτι σαν παράσημο δηλαδή. Σε καμία περίπτωση οι γιατροί δεν έπλεναν τα χέρια τους και μάλιστα θεωρούσαν προσβλητικό να το κάνουν πριν από μία επέμβαση. Ούτε οι μαίες έπλεναν τα χέρια τους, αλλά αυτές δεν έρχονταν σε επαφή με άλλους ασθενείς ή πτώματα.

Φαίνεται ότι το σημείο καμπής ήταν ο θάνατος του φίλου του και καθηγητή Jakob Kolletschka τον Μάρτιο του 1847, και ενώ ο ίδιος ο Ζέμμελβαϊς έλειπε σε άδεια. Ο Κολέτσκα κόπηκε κατά λάθος από νυστέρι φοιτητή κατά τη διάρκεια νεκροψίας σε πτώμα γυναίκας που είχε πεθάνει από επιλόχειο πυρετό. Καθώς η νεκροψία που έγινε στο σώμα του Κολέτσκα έδειξε ίδια παθολογικά ευρήματα με εκείνα των γυναικών που χανόντουσαν από τον επιλόχειο πυρετό, αμέσως ο Ζέμμελβαϊς συνεπέρανε ότι υπάρχει σύνδεση μεταξύ μόλυνσης από πτώματα και επιλόχειου πυρετού. Θεώρησε ότι τόσο οι γιατροί όσο και οι φοιτητές μετέφεραν «πτωματικά σωματίδια» με τα χέρια τους από τα πτώματα στις εγκύους, με αποτέλεσμα την μόλυνση και τον θάνατό τους. Για να διακόψει αυτή την αλυσίδα πρότεινε γιατροί και φοιτητές να πλένουν τα χέρια τους με χλωριούχο ασβέστιο (ένα απολυμαντικό διάλυμα) πριν οποιαδήποτε επέμβαση σε εγκύους. Ήταν δηλαδή ο πρώτος που εισηγήθηκε όχι απλά πλύσιμο χεριών αλλά απολύμανσή τους. Αφού εφάρμοσε το μέτρο και έπεισε κάποιους συναδέλφους και φοιτητές του να το δοκιμάσουν, είδαν εντυπωσιακά αποτελέσματα καθώς οι θάνατοι λεχώνων εξαιτίας του επιλόχειου πυρετού στην 1η κλινική άμεσα εξομοιώθηκαν με εκείνους της 2ης δηλαδή σχεδόν 1%. Επρόκειτο για μία σημαντική ανακάλυψη που με ελάχιστο κόπο (στην πραγματικότητα αλλαγή μόνο μιας συνήθειας) μπορούσε να σώσει τη ζωή χιλιάδων γυναικών.

Οι αντιδράσεις

Ατυχώς για τον ίδιο, η ανακάλυψή του ήλθε σε ευθεία σύγκρουση με την επικρατούσα μεταξύ των γιατρών της εποχής του αντίληψη, ότι οι ασθένειες οφειλόντουσαν σε «μιάσματα» ή «κακό αέρα» και όχι σε οποιαδήποτε νοσογόνα «σωματίδια». Ο επικεφαλής καθηγητής Κλάιν θεωρούσε ότι ο επιλόχειος πυρετός οφειλόταν σε ακαθαρσία των εντέρων. Επί πλέον ισχυρίστηκε πως η βελτίωση στα ποσοστά των θανάτων οφειλόταν στο νέο σύστημα εξαερισμού του νοσοκομείου, κάτι που ταίριαζε «γάντι» με τις πεποιθήσεις περί μιάσματος. Ο πολύς Rudolf Virchow, η μεγαλύτερη ιατρική διασημότητα της εποχής, επίσης απέρριψε τους ισχυρισμούς του Ζέμμελβαϊς δημοσίως, κλίνοντας αποφασιστικά την πλάστιγγα εις βάρος του. Προφανώς αυτού του είδους η – επιστημονική – διαφωνία δεν μπορεί να ήταν η μόνη αιτία της αντιπαράθεσης. Ας σκεφθούμε ηλικιωμένους καθηγητές που τους «βάζει τα γυαλιά» ένα «γιατρουδάκι». Ή τον τρόμο που θα τους κατέλαβε όταν αναλογίστηκαν πόσοι θάνατοι προκλήθηκαν από τους ίδιους και τις πιθανές ευθύνες που ίσως τους ζητηθούν. Ή το πείσμα που είναι τόσο γνώριμο όταν μια εμπεδωμένη γνώση απειλείται.

Αν και η εισήγηση του Ζέμμελβαϊς ήταν υπερβολικά απλή και τα αποτελέσματα τόσο θεαματικά και άμεσα σε όλες τις περιπτώσεις που γιατροί έκαναν τον κόπο να την δοκιμάσουν, οι αντίπαλοί του έδωσαν έμφαση στην απαίτηση επιστημονικής απόδειξης ότι ο επιλόχειος πυρετός οφειλόταν στα χέρια των μαιευτήρων που ήταν μολυσμένα από τις νεκροψίες. Αυτό ήταν αδύνατο, αφού την εποχή εκείνη τα μικρόβια ήταν άγνωστα. Ο Ζέμμελβαϊς κατέληξε στα συμπεράσματά του ως αποτέλεσμα παρατηρήσεων, χωρίς να μπορεί να αποδείξει την αιτία της ασθένειας. Λιγότερο από 20 χρόνια αργότερα με τις έρευνες του Luis Paster αποδείχθηκε ότι τα μικρόβια ήταν αυτά που μετέδιδαν τις ασθένειες. Ωστόσο η δήλωσή του για τα «πτωματικά σωματίδια» νομίζω πως ήταν πολύ κοντά στην θεωρία των μικροβίων. Εν πάση περιπτώσει, οι αντίπαλοί του (δεν επρόκειτο πλέον για απλή διαφωνία αλλά για αντιπαλότητα) βρήκαν ευκαιρία να απορρίψουν την θεωρία του ως ανυποστήρικτη και ο ίδιος ουσιαστικά απολύθηκε από το Νοσοκομείο της Βιέννης, αφού δεν ανανεώθηκε η σύμβασή του.

Αλλά και στην πατρίδα του την Ουγγαρία, πρώτα σε νοσοκομείο και στη συνέχεια στο Πανεπιστήμιο της Πέστης όπου ανέλαβε καθήκοντα καθηγητή, αν και είχε πάλι τα ίδια θεαματικά αποτελέσματα, οι συνάδελφοί του αντέδρασαν με σφοδρότητα στην καινοτομία. Φαίνεται πράγματι πως από ένα σημείο και έπειτα ο Ζέμμελβαϊς άρχισε να πέφτει σε κατάθλιψη, να πίνει και να αντιδρά αλλοπρόσαλλα προς τους αρνητές. Κατά ορισμένους ίσως είχε και Αλτσχάϊμερ. Ίσως οι εχθροί του να είδαν μια χρυσή ευκαιρία στην ασταθή συμπεριφορά του για να δικαιολογήσουν και την μέχρι τότε συμπεριφορά τους, αλλά και για να τον εξουδετερώσουν. Συνάδελφός του τον παραπλάνησε και κατάφερε να τον εισαγάγει σε ψυχιατρική κλινική. Στην προσπάθειά του να διαφύγει δάρθηκε άσχημα από τους φύλακες. Δύο εβδομάδες αργότερα πέθανε στην ίδια κλινική από γάγγραινα που κατά πολλούς αποδίδεται στον ξυλοδαρμό.

Οι M. Best και D. Neuhauser σε άρθρο τους έγραψαν ότι ευτυχώς οι νεαροί φοιτητές στη Βιέννη που ακολούθησαν τον Ζέμμελβαϊς έγιναν αργότερα επικεφαλής και οδήγησαν το νοσοκομείο τους στην κορυφή παγκοσμίως των πανεπιστημιακών νοσοκομείων.

Λέγεται από ορισμένους ότι η κακή υποδοχή του Ζέμμελβαϊς οφείλεται στο ότι δεν δημοσίευσε νωρίς τα συμπεράσματα των παρατηρήσεών του (το βιβλίο του το εξέδωσε το 1861). Αυτός όμως ο ισχυρισμός φαίνεται εντελώς αστήρικτος. Ναι μεν πράγματι είχε μιαν έμφυτη αντιπάθεια στο γράψιμο όπως λέει ο ίδιος (ο.π. σελ. 62), αλλά δεν απαίτησε από κανέναν να προβεί σε κάποια εργώδη προσπάθεια, σε κουραστικές και μακρόχρονες δοκιμές κ.ο.κ., παρά μόνο σε μιαν απλούστατη ενέργεια (πλύσιμο χεριών) και άμεση δοκιμή για σύντομο χρόνο έως ότου φανούν άμεσα αποτελέσματα, όπως έγινε άλλωστε και στην δική του κλινική και σε όσες άλλες δοκιμάστηκαν τα μέτρα. Εξ άλλου, είναι βέβαιο ότι ευθύς αμέσως, δηλαδή από το 1847, τόσο ο ίδιος όσο και μαθητές του στο πανεπιστήμιο της Βιέννης έστειλαν επιστολές σε πλήθος γιατρών μαιευτήρων σε όλη την Ευρώπη και έκαναν δημοσιεύσεις σε επιστημονικά περιοδικά, ενημερώνοντας για τα θεαματικά αποτελέσματα αυτής της απλής πρακτικής. Είναι χαρακτηριστικό ότι ένας έντιμος γερμανός γιατρός, ο Gustav Adolf Michaelis, καθηγητής στο Κίελο, αυτοκτόνησε το 1848 αφού εφάρμοσε τα μέτρα του Ζέμμελβαϊς και διαπίστωσε ότι οι ίδιοι οι γιατροί ήταν υπεύθυνοι (άθελά τους βέβαια) για τον θάνατο πλήθους λεχώνων, μεταξύ των οποίων και ο ίδιος για μια πολυαγαπημένη του ανιψιά (ή εξαδέλφη κατ’ άλλους) την οποία είχε ξεγεννήσει.

Και είναι θλιβερό ότι μια μεγάλη μορφή της ιατρικής όπως ο Joseph Lister (Τζόζεφ Λίστερ), πασίγνωστος για την συμβολή του στην αντισηψία ειδικότερα στην χειρουργική, αρνήθηκε (βλ. και άρθρο Irvine Loudon) την συμβολή του Ζέμμελβαϊς στην δική του καινοτομία, ισχυριζόμενος (με σεβασμό όπως έλεγε ο ίδιος) ότι δεν γνώριζε καν το έργο του Ζέμμελβαϊς ή τον ίδιο, αν και όπως λέει αναλυτικά ο μεταφραστής του έργου του Ζέμμελβαϊς, K. Codell Carter, στον πρόλογο του μεταφραστή και από την σελίδα 53 και εξής, υπήρχαν πολλές ευκαιρίες για να γνωρίσει το έργο του και το αντίθετο φαίνεται εντελώς παράδοξο.

Τα ερωτήματα

Οι αντιδράσεις των συναδέλφων του Ζέμμελβαϊς προφανώς δεν είναι κάποιες ειδικές αντιδράσεις εποχής. Τις έχουμε δει σε όλους τους ανθρώπινους τομείς και σε όλες τις εποχές.

Αυτά τα ελαττώματα, που οδήγησαν την «αφρόκρεμα» των γιατρών και πάντως την πλειοψηφία τους στην άρνηση της ανακάλυψης του Ζέμμελβάις και τελικά στην ισοπέδωσή του, από τότε μέχρι σήμερα έχουν χαθεί ή βελτιωθεί ή μετατραπεί σε κάτι θετικό ή παραμένουν ως έχουν;

Εάν θεωρούμε ότι έχουν βελτιωθεί, πως επετεύχθη αυτό;

Εάν όχι, δηλαδή εάν αυτά τα ελαττώματα παραμένουν μέρος του «εξοπλισμού» μας ως είδους, η σύγχρονη τεχνολογική και επιστημονική πρόοδος βοηθάει να τα χειριστούμε και να τα εξανθρωπίσουμε ή το αντίθετο; Ή είναι ουδέτερη ως προς αυτό;

Για περαιτέρω διάβασμα
Το βιβλίο του Ι. Ζέμμελβάϊς «The etiology, concept, and prophylaxis of childbed fever» (αγγλική μετάφραση του K. Codell Carter, εκδ. πανεπιστημίου Ουισκόνσιν, 1983) μπορεί κανείς να το δανειστεί on-line από το Internet Archive (για δεκατέσσερις ημέρες και αφού κάνει μια τυπική εγγραφή) στη διεύθυνση:

https://archive.org/search.php?query=The%20etiology%2C%20concept%2C%20and%20prophylaxis%20of%20childbed%20fever

Κων. Λαγός, Μηχανή του Χρόνου, «Ο γιατρός που έσωσε εκατομμύρια ζωές γυναικών μετά τη γέννα, κλείστηκε σε ψυχιατρείο και δολοφονήθηκε από τους φύλακες. Παρέμεινε άγνωστος και μη αναγνωρισμένος». Διαθέσιμο στο διαδίκτυο:

https://www.mixanitouxronou.gr/ignaz-philipp-o-giatros-poy-esose-ekatommyria-zoes-gynaikon-meta-ti-genna/

M. Best & D. Neuhauser, «Heroes and martyrs of quality and safety, Ignaz Semmelweis and the birth of infection control», BMJ Quality & Safety,2004, Vol. 13, Issue 3, 233-234, διαθέσιμο στο διαδίκτυο:

https://qualitysafety.bmj.com/content/13/3/233

Hilary J. Lane, Nava Blum and Elizabeth Fee, «Oliver Wendell Holmes (1809–1894) and Ignaz Philipp Semmelweis (1818–1865): Preventing the Transmission of Puerperal Fever», American Journal of Public Health (ajph), Vol. 100, Issue 6, June 2010, 1008-1009, διαθέσιμο στο διαδίκτυο:

https://ajph.aphapublications.org/doi/full/10.2105/AJPH.2009.185363

PM Dunn, «Ignac Semmelweis (1818–1865) of Budapest and the prevention of puerperal fever», Archives of Disease in Childhood-Fetal and Neonatal edition, 2005:90, 345-348, διαθέσιμο στο διαδίκτυο:

https://fn.bmj.com/content/fetalneonatal/90/4/F345.full.pdf

Pierre La Rochelle & Anne-Sophie Julien, «How dramatic were the effects of handwashing on maternal mortality observed by Ignaz Semmelweis?», Journal of the Royal Society of Medicine, Vol: 106 issue: 11, 459-460. Διαθέσιμο στο διαδίκτυο:

https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0141076813507843?url_ver=Z39.88-2003&rfr_id=ori:rid:crossref.org&rfr_dat=cr_pub%20%200pubmed

Kaushik Bhattacharya, «Ignaz Semmelweis—Handwashing Invention and COVID-19», Indian Journal of Surgery, 2020 Jun 6 : 1–2, Διαθέσιμο στο διαδίκτυο:

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7274934/pdf/12262_2020_Article_2445.pdf

Irvine Loudon, «Ignaz Phillip Semmelweis’ studies of death in childbirth», Journal of the Royal Society of Medicine; 106(11), 461–463, διαθέσιμο στο διαδίκτυο:

https://journals.sagepub.com/doi/pdf/10.1177/0141076813507844