(1ο μέρος του άρθρου)
Η εποχή μας, αυτή μετά τον β’ παγκόσμιο πόλεμο, χαρακτηρίστηκε από μερικές έννοιες όπως η ελευθερία και η ανοιχτή κοινωνία. Υπό μία έννοια αυτές οι δύο είναι συναφείς, αλλά θα επικεντρωθούμε στην ανοιχτή κοινωνία, για την οποία τόσος λόγος έχει γίνει και στο όνομα της οποίας συνέβησαν ώς τώρα τόσες δραματικές μεταβολές των κοινωνιών.
Με τι ακριβώς συνοδεύτηκε η λεγόμενη ανοιχτή κοινωνία στην εποχή μας;
(α)Με τον υπερτονισμό των ατομικών δικαιωμάτων χωρίς μέριμνα για τη συλλογικότητα και την εξαιτίας του υπεραύξηση του ατομισμού και της περιχαράκωσης του ατόμου στην ιδιωτικότητά του, όπου είχε την ελευθερία να εκφράζει τις επιθυμίες του όποιες και αν ήταν αυτές.
(β)Με την κυριαρχία της επιστήμης και της κριτικής σκέψης. Ο “ορθολογισμός” υπερίσχυσε του ανορθολογισμού (όπως αποκαλούσε ο Πόππερ τη μυστικιστική και ιδεαλιστική σκέψη που απορρίφθηκε). Δόθηκε δηλαδή μοναδικό βάρος στην εμπειρία και στο επιχείρημα.
(γ)Με τους θεσμούς που υποτίθεται ότι θα λειτουργούσαν και θα προστάτευαν τις κοινωνίες.
(δ)Με την μείωση της δυνάμεως των κρατών και των εθνών που έπρεπε να συμβεί προς όφελος της ελευθερίας και μιας ομιχλώδους αδελφοσύνης των ανθρώπων.
Ποιες ήταν οι συνέπειες αυτής της, κατά την κρίση μου, πρόχειρης και επιφανειακής αντίληψης;
Α) 1.- Για τον ατομισμό
Αρχικά, ο ατομισμός, ως η βασική παράμετρος μιας τέτοιας ανοικτότητας και ως φύσει ξεκομμένος από τη συλλογικότητα, μπορεί να εισαγάγει κάθε είδους εκκεντρικότητα και παραλογισμό στη θέση των αρχών που διέπουν μια κοινωνία – γιατί κοινωνία χωρίς αρχές δεν μπορεί να υπάρξει. Αυτό δεν σημαίνει ότι όλες οι αρχές που εφαρμόζουμε στην πράξη είναι ορθές ή ότι ερμηνεύουν σωστά τις θεμελιώδεις ιδέες, αλλά ο ατομισμός δεν επιτρέπει την νέα καλύτερη ερμηνεία των θεμελιωδών ιδεών, αντιθέτως τις εμποδίζει να εκφραστούν, γιατί πορεύεται αντίθετα προς αυτές. Αυτό είναι το μεγάλο πρόβλημα: η οπισθοδρόμηση που φέρνει ο ατομισμός. Γι’ αυτό δεν αρκεί η κριτική στο παλιό που γίνεται τόσο εύκολα, απαιτείται και η κριτική στο «νέο» το οποίο εισβάλλει με το πρόσχημα μιας μεγάλης ομιχλώδους ιδέας. Είναι αληθινά νέο ή μία καρικατούρα του;
Οι συνέπειες αυτής της ατομιστικής αντίληψης ήταν η εξαφάνιση της (ούτως ή άλλως ισχνής ακόμη) έννοιας της συλλογικότητας (και όχι μόνον της εθνικής συλλογικότητας) και η ανορθόλογη ανάπτυξη της οικονομίας η οποία είχε ανάγκη από μία τέτοια ατομιστική “ανοιχτή” κοινωνία για να απλωθεί παντού. Όλα αυτά τελικά λειτούργησαν ενάντια στην αόριστη αδελφοσύνη που επικαλείται ο Πόππερ και οι οπαδοί της ανοιχτής κοινωνίας. Ποια λάθη συνέβησαν στην ερμηνεία; Οι μεγάλες ιδέες δεν πρέπει να γίνονται αντιληπτές μόνον αντικειμενικά (π.χ. αδελφοσύνη ίσον ανοικτά σύνορα, τόσο απλό!), αλλά να συλλαμβάνεται παράλληλα το νόημα κι ο σκοπός τους και να συναληθεύουν όλες ταυτόχρονα, για να μην χρησιμοποιείται η μία εναντίον της άλλης. Δηλαδή, πρέπει να αντιλαμβάνεται κανείς το νήμα λογικής που συνδέει τα πράγματα, δεν μπορεί να επιλέγει τον ατομισμό ως ελευθερία και να περιμένει αφελώς να ισχύσει η αδελφοσύνη. Αν έχει κανείς επιλέξει να απορρίψει το αφηρημένο και το καθολικό στοιχείο των ιδεών (όπως έκανε ο Πόππερ) γιατί του φαίνεται πως τον περιορίζει, ή γιατί κάποιοι το χρησιμοποίησαν λανθασμένα στο παρελθόν, αν απορρίψει ό,τι άλλο φαίνεται ότι είχε αρνητική ιστορική πορεία, τότε ο κόσμος θα απογυμνωθεί και θα μείνει χωρίς κανέναν σκοπό στη ζωή του, θα του μείνει μόνον ο ατομισμός του και τα ένστικτά του (αν και ούτε αυτό είναι σίγουρο) – γιατί όλα έχουν χρησιμοποιηθεί λανθασμένα.
Σε μία περίπτωση μπορεί ο ατομισμός να μην οδηγεί σε κατάρρευση: όταν είναι ακόμη ενεργητικός, επεκτατικός και άπληστος προς τα έξω, οπότε οι συλλογικότητες προσλαμβάνουν αυτά τα χαρακτηριστικά. Όταν όμως φθάσει στο σημείο να ταυτίζεται με την απραξία, την παθητικότητα και την αποχαύνωση, τότε οι δομές καταρρέουν και οι συλλογικότητες αφανίζονται. Βέβαια, η καταστροφή έχει ξεκινήσει από πριν, αλλά η ενεργητικότητα την έκρυβε. Σε αυτό στηρίζονται και όσοι υποστηρίζουν ότι ένα έθνος πρέπει να είναι επεκτατικό για να διατηρεί τη ζωτικότητα και την ακεραιότητά του.
Βέβαια, δεν μπορούμε να κρίνουμε μία θεωρία (εν προκειμένω την θεωρία περί ανοικτής κοινωνίας) μόνον από τα αποτελέσματά της, γιατί μπορεί να έχει υπάρξει εννοιολογική διαστρέβλωση της θεωρίας, πράγμα σύνηθες. Κραυγαλέο παράδειγμα υπήρξε η ιερά εξέταση στα πλαίσια της θρησκείας της αγάπης ή η ατομική «ελευθερία» της εποχής μας που επιδιώκει την φτωχοποίηση και την σκλαβιά ολόκληρων πληθυσμών. Αλλά η ανοιχτή κοινωνία όπως προβλήθηκε στη θεωρία και την πράξη είχε αυτά τα χαρακτηριστικά, το άτομο, τους θεσμούς, την απόρριψη της θρησκευτικής πίστης και την αντικατάστασή της από τον «λόγο» και την κριτική ικανότητα του ανθρώπου.
Ανοιχτή κοινωνία όμως με περίκλειστο άτομο δεν είναι δυνατή και το άτομο είναι περίκλειστο για δύο λόγους: πρώτον, στη θεωρία ο ίδιος ο Πόππερ απέκλειε τη δυνατότητα μιας αφηρημένης αγάπης αποδεχόμενος μόνον την μέσω προσωπικής γνωριμίας αγάπη και, δεύτερον, στην πράξη επιχειρήθηκε να γίνει ο άνθρωπος απόλυτα ατομιστής με επίκεντρο την ιδιωτικότητά του – όχι ίσως γιατί οι θεωρητικοί της ανοιχτής κοινωνίας ήθελαν ευθέως αυτό, αλλά γιατί η όλη δομή της θεωρίας οδηγούσε σε αυτό, μια και είχαν απαξιωθεί όλα τα συνεκτικά στοιχεία της κοινωνίας ως ανορθόλογα. Μια τέτοια, λοιπόν, κοινωνία θα είναι μεν ασύνορη αλλά διαβλητή από οποιαδήποτε ξένη επιρροή, πράγμα που απλώς αυξάνει το πεδίο εκμετάλλευσης για τους ισχυρούς (και μόνον αυτό) και θέτει και τα ίδια τα άτομα σε κίνδυνο. Τα μεγάλα σύνορα, δηλαδή, έχουν πλέον κομματιαστεί στα πολλά μικρά ατομικά σύνορα. Ο συνεκτικός ιστός που συνδέει τα άτομα είναι σαθρός και είναι νοητός μόνον με βάση το αμοιβαίο συμφέρον και τη λογική την οποία ο Πόππερ αποκαλούσε Λόγο. Αλλά η ανθρώπινη λογική δεν έχει συνήθως σχέση με τον αληθινό Λόγο και ο Λόγος αυτός συνήθως δεν έχει αποκλειστική σχέση ούτε με την επιστήμη η οποία ήταν ένας από τους πυλώνες για την ανοικτή κοινωνία κατά τον Πόππερ.
Η περίφημη δημοκρατία, την οποία η δύση επικαλείται, δεν μπορεί να είναι συνάθροιση ατομισμών, αλλά μία σύνθεση των ατόμων στη συλλογικότητα, διατηρουμένων των ατομικοτήτων. Ο ατομισμός δεν ταυτίζεται με την ατομικότητα. Μια τέτοια ταύτιση θα ήταν ένα θεμελιώδες λάθος, μία παρανόηση. Επιπλέον, και η συλλογικότητα μπορεί να είναι ατομιστική και συνήθως είναι τέτοια. Αν το μοναδικό επίκεντρο της κοινωνίας είναι το άτομο, τότε καταστρέφεται η ουσία της δημοκρατίας, γιατί αυτό είναι ένας ολοκληρωτισμός. Πώς βγαίνει το συμπέρασμα αυτό; Εφ’ όσον απορρίπτονται a priori τα στοιχεία της συλλογικότητας και της καθολικότητας, τότε κατ’ ανάγκην απομένουν μόνον τα άτομα και κατ’ επέκταση ο ατομισμός εφ’ όσον αναγνωρίζεται μόνον το άτομο. Μόνον μία σύνθεση ατόμου και συλλογικότητας με τους παραπάνω όρους μπορεί να εγγυηθεί αληθινά την ατομική ελευθερία και τη δημοκρατία. Αλλά η σύνθεση αυτή δεν μπορεί να επιτευχθεί χωρίς μετουσίωση του ατομισμού σε κάτι κοινωνικότερο και συμβιωτικότερο, πράγμα που απαιτεί άλλη ερμηνεία της ελευθερίας, της ατομικότητας και της συλλογικότητας.
Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να πούμε ότι η αληθινή ανοικτότητα δεν μπορεί να είναι στιγμιαία και έπειτα να προκύπτει το χάος και μια νέα κλειστότητα με νέους κυρίαρχους ούτε να είναι ένα συνεχές χάος.
(Συνεχίζεται με
2ο μέρος «Ανοικτή κοινωνία: εμπειρία και θεσμοί» και
3ο μέρος «Ανοικτή κοινωνία: σύνορα κρατών και όροι της αληθινά ανοικτής κοινωνίας»)
Ιωάννα Μουτσοπούλου
Μέλος της ΜΚΟ ΣΟΛΩΝ
5/11/2018
