Αυτές οι έννοιες μπορούν να έχουν είτε ένα περιεχόμενο απόλυτο είτε ένα περιεχόμενο σχετικό με την ψυχολογία του φορέα τους ή με τις συνθήκες πολιτισμού. Οι διαφορές ανάμεσά τους είναι τεράστιες.
Άραγε, πόσο απασχολούν τον δυτικό πολίτη οι συνθήκες ζωής των φτωχών αφρικανών που δεν έχουν πρόσβαση ούτε καν σε πόσιμο νερό; Ή των γυναικών στο Θιβέτ, των οποίων ολόκληρη η ημέρα είναι αφιερωμένη στην επιβίωση; Ας αναλογιστούμε σαν ευαίσθητοι άνθρωποι αν σε αυτούς τους συνανθρώπους μας δίνεται η ευκαιρία για μόρφωση και ελεύθερο χρόνο. Και ακόμη περισσότερο: ας αναλογιστούμε πώς χρησιμοποιούμε εμείς τον δικό μας ελεύθερο χρόνο. Μήπως για μόρφωση ή καλλιέργεια του εαυτού; Μάλλον όχι.
Έγιναν επαναστάσεις και πολλές άλλες συγκρούσεις για να μπορέσουμε να έχουμε ελεύθερο χρόνο και πρόσβαση στα αναγκαία αγαθά και καταλήξαμε να διασκορπίζουμε τον μεν ελεύθερο χρόνο μας στο κενό και να υποτιμάμε τα αναγκαία αγαθά, γιατί έχουμε κατακλυστεί από τα άχρηστα που επιθυμούμε. Ο πρώην πρόεδρος της Ουρουγουάης Μουχίκα είχε πει ότι πολεμούσανε για να πετύχουν μείωση του χρόνου εργασίας και, όταν το πέτυχαν, καταλήξανε να εργάζονται πάλι πολλές ώρες, για να κερδίζουν περισσότερα χρήματα και να αγοράσουν κινητά τηλέφωνα και άλλα αγαθά.
Η φτώχεια είναι κάτι αντικειμενικό: η ικανότητα επιβίωσης είναι οριακή. Τροφή, νερό, στέγη και βασικός ρουχισμός. Ανάλογα με τον βαθμό της μπορεί να αποκλείει κάποιον από τα πολιτισμικά αγαθά όπως την παιδεία και τη γνώση, μπορεί και όχι απόλυτα. Επίσης, μπορεί να μην επιτρέπει τον ελεύθερο χρόνο. Είναι όμως ένας μη αποδεκτός περιορισμός σε κάθε περίπτωση.
Η ύπαρξη φτώχειας είναι μια αποτυχία του πολιτισμού μας και ας μη βιαζόμαστε να θαυμάσουμε τα επιτεύγματά μας, γιατί υπήρξε μία κρυμμένη αδιαφορία στο βάθος της άνεσής μας. Απέραντα πλήθη ανθρώπων ζουν σε συνθήκες απαράδεκτης αφάνειας, σαν η ζωή τους να είναι ανάξια όσο και αυτά τα ελάχιστα που κατέχουν. Κι όμως σαν άνθρωποι έχουν ένα άξιο πεπρωμένο. Αυτό το πεπρωμένο δεν εξαρτάται από το χρήμα, αλλά από τις κατάλληλες συνθήκες που θα τους επιτρέψουν να αναπτυχθούν σε μήκος χρόνου – αν βέβαια το θελήσουν! Αν οι συνθήκες είναι συνθλιπτικές, αυτή η ανάπτυξη εμποδίζεται και καθυστερεί. Αλλά οι κατάλληλες συνθήκες δεν περιλαμβάνουν ποτέ πολύ χρήμα που φέρνει ράθυμη άνεση, διόγκωση της επιθυμίας και κυριαρχικότητα. Ο άνθρωπος έχει ανάγκη από ισορροπία και κατευνασμό των αρνητικών παθών του, αλλά μέχρι σήμερα δεν έχει καταφέρει σαν ανθρωπότητα να πετύχει εκείνο το σημείο ισορροπίας που θα τον διευκολύνει στην κατανόηση του εαυτού του και του κόσμου.
Πώς όμως ήταν δυνατόν να επιτευχθεί αυτή η αναγκαία ισορροπία, όταν όλη η πολιτική εξαντλείται σε έναν αγώνα επικράτησης, ώστε κάποιοι να έχουν τα πολλά και οι υπόλοιποι ελάχιστα ή καθόλου; Ο άνθρωπος κινείται πάντοτε στα άκρα και έτσι καλλιεργεί συνεχώς τα ακραία συναισθήματα και σκέψεις. Κινείται πάντοτε με σκοπό να απελευθερωθεί από την αντικειμενική ανάγκη και να κυριαρχήσει. Μερικές φορές σε διαδοχική σειρά. Η ανάγκη και η κυριαρχία έχουν καταντήσει τρομερά αλληλένδετες και, μάλιστα, η ανάγκη του ενός μπορεί ενίοτε να αποτελεί επιβεβαίωση της κυριαρχίας του άλλου.
Μια άλλη πλευρά είναι η μιζέρια. Σίγουρα, η μιζέρια είναι ο τρόπος του αισθάνεσθαι. Δεν απορρέει πάντοτε από την αληθινή φτώχεια αλλά και από την αίσθηση μιας συγκριτικής έλλειψης που καθιστά κάποιον κοινωνικά κατώτερο καθώς και από τις συμπιεσμένες επιθυμίες. Είναι πολύ κακός ο συνδυασμός να υπάρχουν κοινωνικά πρότυπα πλούτου και φαίνεσθαι απέναντι σε ανθρώπους που δεν μπορούν να ανταποκριθούν σε αυτά. Πέραν του ότι σαν πρότυπα είναι συχνά ανόητα, πιέζουν ανταγωνιστικά τους ανθρώπους και στρεβλώνουν την ψυχική τους κατάσταση. Όπως έλεγε κάποιος, ο πλούτος είναι πολύ βαρετός, αν δεν μπορείς να τον επιδείξεις. Αυτή είναι η πεμπτουσία της ανοησίας αλλά και της αναλγησίας.
Είναι φανερό ότι δεν είμαστε ικανοί και άξιοι να διαχειριστούμε την αφθονία των υλικών μέσων. Εξάλλου, πρέπει να αναρωτηθούμε: χρειαζόμαστε τόση αφθονία; Θα έλεγα όχι. Η αφθονία στον βαθμό που επιτρέπει σε κάποιον μια ποικιλία αισθήσεων για την ομορφιά της ζωής είναι ωφέλιμη, αλλά πέραν τούτου είναι επιβλαβής. Ακόμη και στον τομέα των πληροφοριών έχουμε μία υπερβολή. Αλλά οι πολλές πληροφορίες – όπως έχει φανεί – δεν έφεραν αληθινή γνώση στους ανθρώπους. Γιατί λείπει το σωστό κίνητρο ζωής – και αυτό είναι το μοιραίο και δραματικό που προσπαθούν όλοι να αποφύγουν να κοιτάξουν κατάματα. Μια μεγάλη συλλογή πληροφοριών δεν αυξάνει κατ’ ανάγκην την κατανόηση κάποιου. Όμως αυτή την κατανόηση χρειαζόμαστε στην εποχή μας.
Στο επίπεδο του φαίνεσθαι, της μορφής, πρέπει να επέλθει μία ηρέμηση, ένας κατευνασμός, για να μπορέσουμε να προσεγγίσουμε τον εαυτό μας σε ένα ταξίδι αυτογνωσίας και όχι ομφαλοσκόπησης. Για να μη μας πνίξουν τα αγαθά και θολώσουν την όρασή μας και απορροφήσουν τον χρόνο μας. Χρειαζόμαστε χρόνο για περισυλλογή. Ο άνθρωπος είναι στοχαστής και κανείς στοχαστής δεν έζησε ποτέ μέσα σε υπερβολή του φαίνεσθαι.
Τελικά, έχουμε ανάγκη από λιτότητα, αλλά επιλεγμένη λιτότητα. Μια λιτότητα που να δείχνει βαθύτερες επιλογές προς άλλη κατεύθυνση, μια ειρηνική αντίληψη της ζωής και μια ζωηρότητα αναζήτησης. Η λιτότητα (που δεν έχει καμμία σχέση με την λιτότητα των σημερινών οικονομικών συνθηκών) είναι η αντίληψη του εαυτού και του κόσμου ως υπέρβασης της φαινομενικότητάς τους, ως περιεχόντων δυνατότητες και αξίες ακόμη αναποκάλυπτες. Αυτή η λιτότητα είναι στην ουσία μία απελευθέρωση από τους περιορισμούς των μορφών που μας περιβάλλουν και που συχνά κεντρίζουν την επιθυμία μας σε μια ποικιλία μεν αλλά ταυτόχρονα σε έναν απαράδεκτο περιορισμό επειδή ασκεί απόλυτο έλεγχο. Η ηθελημένη λιτότητα είναι μια απόφαση ξεκαθαρίσματος του χάους στη ζωή, είναι η ανακάλυψη ενός πλούτου στην εσωτερικότητα τη δική μας και των άλλων, χωρίς όμως ναρκισσισμό ή απομόνωση από τον κόσμο.
Όμως, όταν δεν επιλέγουμε ελεύθερα τη λιτότητα, τότε αυτή μας επιβάλλεται από τις συνθήκες χωρίς να το θέλουμε. Τότε βλέπουμε το μεταλλαγμένο σκληρό της πρόσωπο, την υπερβολή, την ανελευθερία, τον φόβο, την φτώχεια και τις ανεκπλήρωτες επιθυμίες, που μπορεί μεν να είναι ανόητες αλλά στην πράξη έχουν αναχθεί σε κυρίαρχο παράγοντα της ζωής μας. Αυτή η επιβολή έρχεται σαν φυσιολογική συνέπεια του τρόπου ζωής στο φαίνεσθαι, γιατί αυτός ο τρόπος ζωής κινείται πάντοτε στο επίπεδο του ανταγωνισμού και της σπανιότητας των αγαθών, ώστε αυτός που τα αποκτάει να έχει και την υπεροχή απέναντι στους άλλους που δεν θα έχουν τίποτε.
Τόσο απλή είναι η εξήγηση στο βάθος, αν και μπορούν να ειπωθούν από τον καθένα πολλά για τις επιμέρους ιδιαιτερότητες της κατάστασης που είναι άπειρες, αλλά που δεν αγγίζουν ουσιαστικά το αληθινό αίτιο που υπόκειται όλων αυτών. Ο άνθρωπος προχώρησε πάντοτε με επιλογές. Η ορθή επιλογή βρίσκεται σαν δυνατότητα πάντοτε μπροστά του και δεν μπορεί να την αποφύγει, γιατί η ζωή δεν είναι χάος αλλά μία δυναμική συνοχή στον χώρο και τον χρόνο.
Ιωάννα Μουτσοπούλου
Μέλος της ΜΚΟ ΣΟΛΩΝ
Φωτογραφίες : pixabay.com
