1

ΖΑΝ-ΖΑΚ ΡΟΥΣΣΩ: ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ (του Γιάννη Παρασκευουλάκου)

Το παρόν άρθρο προορίζεται να είναι η εισαγωγή σε μια σειρά άρθρων που σκοπό έχουν να παρουσιάσουν το έργο και τη ζωή του Ρουσσώ.

Ο Γουέλς στην ιστορία του (1) είχε πει για τον Μογγόλο αυτοκράτορα των Ινδιών Ακμπάρ ότι είναι ένας από τους “αρμούς” της ιστορίας.

Με τον ίδιο τρόπο πιστεύω ότι πρέπει να αντιμετωπίσουμε τον Ζαν Ζακ Ρουσσώ και θα δούμε στα επόμενα άρθρα εάν αυτός ο ισχυρισμός μου επαληθεύεται από τα γεγονότα ή όχι.
Για να μπορέσουμε να αξιολογήσουμε την συνεισφορά κάποιου στην ιστορία, θα πρέπει να επιχειρήσουμε να ανασυνθέσουμε σε κάποιο βαθμό το ιδιαίτερο περιβάλλον μέσα στο οποίο έζησε και τις προκλήσεις που αντιμετώπισε, ώστε να αντιληφθούμε την ποιότητα και την πρωτοτυπία της σκέψης του και την έκταση της συνεισφοράς του στην πρόοδο της ανθρωπότητας.

Όσον αφορά τον Ρουσσώ, θα εστιάσω σε δύο σημεία:

Στην σχέση του με την ανθρωπότητα και στη σχέση του με την “λουδοβίκεια” Γαλλία.

1. Ως προς την ανθρωπότητα.

Ο Μπερλίν λέει (2) πως από τους διαφωτιστές οι περισσότεροι (μεταξύ των οποίων και ο Βολταίρος) πίστευαν ότι ο άνθρωπος είναι ένα αθεράπευτα ζηλόφθονο και εγωιστικό ον που χρειαζόταν “τη μεγαλύτερη δυνατή πειθαρχία αν ήθελε κάποτε να δει μιαν άσπρη μέρα”. Άλλοι πίστευαν πως ο  άνθρωπος είναι ένα είδος ουδέτερου όντος, μια εύπλαστη ουσία που επιτρέπει την “χάραξη” επάνω του αρετών αρκεί να υπάρξει η σωστή διαπαιδαγώγηση. Άλλοι, λιγότεροι, όπως ο Ρουσσώ, πίστευαν ότι ο άνθρωπος είναι θεμελιωδώς καλός και είναι μόνο οι κοινωνικοί θεσμοί που τον έχουν καταστρέψει, θεσμοί πάντως που ο ίδιος δημιούργησε (3).

Η πρώτη κατηγορία μοιάζει να καταδικάζει τον άνθρωπο σε αιώνιες συγκρούσεις και καταστροφές, (αφού ο εγωισμός εξ ορισμού είναι μη συμβιωτικός και συγκρουσιακός), ή σε τυραννία με το πρόσχημα της “τάξης” και της αποφυγής της αναρχίας και της καταστροφής.  

Η δεύτερη, ακόμα χειρότερα, αφαιρεί από τον άνθρωπο και την αυτοβουλία και τον μετατρέπει σε ένα παθητικό ον που περιμένει προφανώς μοιρολατρικά την διαπάλη μεταξύ καλού και κακού. Ο νικητής θα τον κάνει κατ εικόνα και ομοίωσή του, χωρίς ο άνθρωπος – αντικείμενο να έχει την ελάχιστη συμμετοχή ή λόγο στην εξέλιξη αυτή.

Η τρίτη οπτική γωνία που υιοθετούσε και ο Ρουσσώ, φανερώνει, αν μη τι άλλο, αγάπη για την ανθρωπότητα.

Είναι προφανώς ανέφικτο να αποφανθούμε εμείς αλλά και ο σοφότερος και εμβριθέστερος των ανθρώπων με κάποιον έγκυρο τρόπο, εάν η φύση του ανθρώπου είναι θεμελιωδώς καλή ή κακή.

Στην ουσία αυτό που έκανε η πιο πάνω πρώτη κατηγορία (“ο άνθρωπος είναι θεμελιωδώς εγωιστής”) είναι ένα είδος στατιστικής, συσσωρεύοντας γνώσεις και παρατηρήσεις για το πώς αντιδρούν οι άνθρωποι και όχι για το ποια είναι η φύση τους, αφού γι αυτήν δεν έχουμε ιδέα. Μπορούμε ακόμα να εικάσουμε ότι η άποψη αυτή είναι ουσιαστικά “μια ματιά” στην μέχρι τώρα ιστορική φάση της εμφάνισης του ανθρώπου επάνω στην γη, γιατί για την εντελώς πρώιμη φάση του δεν έχουμε στοιχεία, για δε το μέλλον του έχουμε μαύρα μεσάνυχτα. Με τέτοιες απόψεις μάλιστα, που διατηρούν και σήμερα την επικαιρότητά τους μέσω των λεγόμενων ρεαλιστικών θεωριών των διεθνών σχέσεων, μοιάζουμε να επιχειρούμε να αναπαράξουμε το παρελθόν μας επ΄άπειρο στο μέλλον μας. Τέλος αυτό που κάνει εντύπωση σε αυτή την μηδενιστική θα λέγαμε προσέγγιση προς την ανθρώπινη φύση, είναι ότι εφαρμόζει πρακτικές υποτίμησης και αφανισμού τόσο προς εκείνες τις σπάνιες περιπτώσεις ανθρώπων που εκφράζουν καθαρά χαρακτηριστικά ανιδιοτέλειας και υπηρεσίας του κοινού καλού, όσο και προς τις περιπτώσεις ανθρώπων που αναδεικνύονται σε έκτακτες περιστάσεις, στις οποίες ακόμα και ο συνήθως εγωιστικά φερόμενος άνθρωπος μεταρσιώνεται σε ήρωα που δίνει και την ζωή του για να υπερασπιστεί ένα ιδανικό ή άλλους ανθρώπους που συχνά του είναι εντελώς ξένοι. Γιατί όσο και αν τέτοιες περιπτώσεις ηρωισμού και αυταπάρνησης είναι σπάνιες στη ζωή των ανθρώπων, εν τούτοις υποδεικνύουν στον καλοπροαίρετο παρατηρητή, ότι ο ηρωισμός και η ανιδιοτέλεια δεν είναι  κάτι ξένο στην ανθρώπινη φύση. Είναι μάλλον κάτι ενύπαρκτο που απλά περιμένει τις κατάλληλες συνθήκες για να εκφραστεί.

Μου φαίνεται συνεπώς πιο κοντά στην αλήθεια ο Ρουσσώ όταν λέει ότι ο άνθρωπος είναι θεμελιωδώς καλός και είναι οι θεσμοί του που τον καταστρέφουν.

Είναι δε άλλο το ζήτημα και θα πρέπει να μας απασχολήσει σε ξεχωριστό άρθρο, εάν μπορεί να εντοπιστεί ευθύνη του ίδιου του ανθρώπου στην δημιουργία αυτών των θεσμών και γενικότερα στις αιτίες που τον οδηγούν στο λάθος και το κακό, αφού άλλο είναι το αν είναι κάποιος καλός ή κακός και άλλο η έκταση έκφρασης της θεμελιώδους του ιδιότητας.

Αυτό που εννοώ είναι πως ανάμεσα στη φύση και την έκφρασή της μπορεί να μεσολαβεί χρόνος και δοκιμασίες ή κρίσεις, για να εκφραστεί το καλό. Μ’ άλλα λόγια, το ότι είναι κάποιος θεμελιωδώς καλός δεν σημαίνει ταυτόχρονα ότι εκφράζει αυτό το καλό.

Τώρα, η κρίση περί θεμελιώδους καλού της ανθρώπινης φύσης, λογικά θέτει μεγαλύτερο βάρος ευθύνης στους ώμους των ανθρώπων. Και τούτο γιατί εφ όσον το καλό είναι ζωντανό μέσα στον άνθρωπο (αν ήταν πεθαμένο θα ήταν ανύπαρκτο και δεν θα γινόταν καν λόγος για αυτό) σημαίνει ότι λειτουργεί έστω και υποτυπωδώς και εκφράζεται, και μια από τις βασικές εκφράσεις είναι προφανώς η αναγνώριση του ομοίου, δηλαδή, του καλού καθώς και η αναγνώριση του αντίθετου, δηλαδή, του κακού. Αυτό συνιστά την διάκριση και η διάκριση βάζει πάντα ευθύνες στους ώμους του διακρίνοντος. Γιατί αυτός που ειλικρινά αδυνατεί να διακρίνει – το μωρό, ο άρρωστος, ο καθυστερημένος ή αυτός που το προς κρίση ζήτημα τον ξεπερνά κατά πολύ κ.ο.κ. – δεν μπορεί να θεωρηθεί ένοχος παράβασης. Αυτός όμως που μπορεί να διακρίνει έχει την ευθύνη των πράξεων ή παραλείψεών του και την αντίστοιχη ηθική απαξία σε περίπτωση κακής επιλογής.

Τώρα για το αν μπορούμε να μεταφράσουμε την κρίση για την αγαθότητα του ανθρώπου και την ευθύνη που την συνοδεύει, και σε αγάπη για αυτόν, ας αναλογιστούμε: ποιος γονιός αγαπάει πιο σωστά το παιδί του ή ποιος φίλος τον φίλο του: αυτός που θέλει να τον βλέπει να αναπτύσσεται, να ωριμάζει και να καλλιεργεί τις δυνατότητές του ή αυτός που επιχειρεί να τον κρατήσει μονίμως στη θέση του μικρού παιδιού – χωρίς πρωτοβουλίες, χωρίς ευθύνες και τελικά χωρίς ελευθερία;

2. Ως προς την σχέση του με την Γαλλία.

Είναι γνωστό ότι ο Ρουσσώ πέρασε μεγάλο μέρος της ζωής του στη Γαλλία οπωσδήποτε δε και τα πιο παραγωγικά του χρόνια. Θα πρέπει τώρα να προσπαθήσουμε να φανταστούμε την εντονότατη αντίθεση που προφανώς βίωσε ο Ρουσσώ κατά την μετάβασή του από την Ελβετία, μια χώρα προτεσταντική και συντηρητικών ηθών και ιδιαίτερα την Γενεύη, που εθεωρείτο σπάνιο πρότυπο δημοκρατίας, (ασχέτως αν με πικρό τρόπο ο ίδιος ο Ρουσσώ διαπίστωσε πως η Γενεύη μόνο κατ όνομα ήταν δημοκρατία, όπως θα δούμε όταν εξετάσουμε το έργο του “Γράμματα από το βουνό”), στην καρδιά του απολυταρχισμού, της αριστοκρατίας, της μόδας και του εκλεπτυσμένου λεγόμενου γούστου, την Γαλλία των Λουδοβίκων.

Και αυτή η έντονη αντίθεση είναι μόνο η εξωτερική πλευρά των πραγμάτων. Θέλω να πω, ο κάθε Ελβετός θα βίωνε αυτή τη βίαιη αντίθεση. Τι γίνεται όμως με τα υποκειμενικά στοιχεία του συγκεκριμένου ανθρώπου; Οι ίδιες καταστάσεις βιώνονται με εντελώς διαφορετικό τρόπο από διαφορετικούς ανθρώπους. Κάποιος που δεν θυμάμαι τώρα, είχε περιγράψει τον Ρουσσώ ως “ο άνθρωπος χωρίς δέρμα” θέλοντας να τονίσει την ευαισθησία του. Ο άνθρωπος των “Εξομολογήσεων” και των “Ονειροπολήσεων”, ο άνθρωπος που διαπίστωνε για τους συνανθρώπους του ότι “παντού γεννιούνται ελεύθεροι και παντού είναι σκλάβοι” και ότι “ακόμα κι ο κυρίαρχος άλλων ανθρώπων είναι ο ίδιος περισσότερο σκλάβος απ αυτούς”  δεν μπορεί παρά να πέρασε ένα ισχυρότατο πολιτισμικό και ηθικό σοκ κατά τη διάρκεια αυτής της μετάβασης.  

Η γνώμη μου είναι πως όλο το έργο του Ρουσσώ συνιστά μια απάντηση ή αναίρεση αν θέλετε, δοσμένη μάλιστα με μεγάλη μαστοριά, της νοσηρότητας της Γαλλίας του 18ου αιώνα, και είναι να απορεί κανείς πως πέθανε τελικά “στο κρεβάτι του” όπως λέμε, όταν τα έβαλε με κάθε εξουσία της εποχής του: με την απολυταρχική διακυβέρνηση, με τους αριστοκράτες, με την εκκλησία, με τους “διαφωτιστές” και τους διανοούμενους κ.ο.κ.

Θα πρέπει λοιπόν να παρουσιαστεί διεξοδικά το έργο του (και όχι μόνο το Κοινωνικό Συμβόλαιο και ο Αιμίλιος), αλλά και βιογραφικά στοιχεία ταυτόχρονα, για να διαπιστώσουμε εάν αληθεύουν τα 1 και 2 αλλά και ο ισχυρισμός μου περί “αρμού” της ιστορίας.

(1) Wells H. G. (1920) The Outline of History: Being a Plain History of Life and Mankind, διαθέσιμο στο διαδίκτυο, The Project Gutenberg: https://www.gutenberg.org/files/45368/45368-h/45368-h.htm,  σελ. 468

(2) Berlin I. (2002) Οι ρίζες του Διαφωτισμού, μφρ. Γ. Παπαδημητρίου, Scripta, Αθήνα, σελ. 59 επ.

(3) Μας θυμίζει εδώ τη διατύπωση του Καντ για τον διαφωτισμό: “Διαφωτισμός είναι η έξοδος του ανθρώπου από την ανωριμότητά του για την οποία ο ίδιος είναι υπεύθυνος”.

Γιάννης Παρασκευουλάκος
Μέλος της ΜΚΟ Σόλων

Φωτογραφία: it.wikipedia.org

Δημοσίευση κειμένου: 11 Ιανουαρίου 2017

(solon.org.gr)