Ο ΚΟΙΝΟΤΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΙΘΑΓΕΝΩΝ ΛΑΩΝ (του Γιώργου Κολέμπα)
Στις 7 Σεπτεμβρίου του 2007 στον ΟΗΕ ψηφίσθηκε η «Διακήρυξη των Ηνωμένων Εθνών για τα δικαιώματα των ιθαγενών λαών», όπου επιβεβαιώνεται ότι οι ιθαγενείς λαοί είναι ισότιμοι με τους υπόλοιπους λαούς και ότι θα πρέπει να ληφθούν υπόψη οι ιδιαιτερότητές τους και η συνεισφορά τους στον πλούτο του ανθρώπινου πολιτισμού και κουλτούρας, που είναι κοινή κληρονομιά για την ανθρωπότητα.
Στη διακήρυξη γίνεται με επίσημο τρόπο αποδεκτό ότι οι ιθαγενείς λαοί έχουν υποστεί διακρίσεις λόγω της αποικιοκρατίας, της αρπαγής της γης και των περιοχών τους, της λεηλασίας των φυσικών τους πόρων. Σαν συνέπεια αυτής της αποδοχής, δίνεται έμφαση στο δικαίωμά τους να οργανώνουν τη ζωή τους σύμφωνα με τον πολιτισμό τους, τις πνευματικές παραδόσεις, την ιστορία τους και τις αντιλήψεις που έχουν για την ίδια τη ζωή, καθώς και ιδιαίτερα στα δικαιώματά τους στις περιοχές τους για τη γη και τους φυσικούς τοπικούς πόρους.
Ειδικά στο άρθρο 3 αναφέρεται: «Οι ιθαγενείς λαοί έχουν το δικαίωμα στον ελεύθερο αυτοπροσδιορισμό. Με βάση αυτό το δικαίωμα διαμορφώνουν ελεύθερα την πολιτική τους κατάσταση και σχεδιάζουν οι ίδιοι την κοινωνική και πολιτιστική ανάπτυξή τους». Μια από τις βασικές αντιλήψεις αυτοπροσδιορισμού των ιθαγενών λαών είναι η αντίληψή τους για τη «μάνα μας τη γη». Ο πλανήτης μας δεν είναι απλά και μόνο ένα σύνολο αδρανών υλικών και «φυσικών πόρων», που μπορούμε να εκμεταλλευόμαστε δωρεάν, αλλά είναι η ίδια η μάνα μας προς την οποία θα πρέπει να δείχνουμε σεβασμό. Να εμβαθύνουμε τη σχέση μας με όσα μας δίνουν ζωή και να ζούμε σε ισορροπία με τη φύση και τις υπόλοιπες μορφές ζωής, επιδιώκοντας την «καλή ζωή»(Vivir Bien).Το 2009 ο ΟΗΕ αποδέχθηκε αυτή την αντίληψη κηρύσσοντας την 22α Απριλίου σαν Διεθνή Μέρα για τη Μάνα Γη. Μένει να γίνει και το επόμενο βήμα για τη διακήρυξη των δικαιωμάτων για τη Μάνα Γη, ώστε να ισχύσει δεσμευτικά για όλες τις χώρες.
Τα πρότυπα των κοινοτήτων των αυτοχθόνων
Στον «δικό μας» κόσμο μιλάμε σήμερα για ανάπτυξη, βιώσιμη ανάπτυξη, ήπια ανάπτυξη κ.λπ και τελευταία μάλιστα αρκετοί μιλάμε για από-ανάπτυξη. Η κοσμοθεωρία των αυτοχθόνων λαών, όπως το διατυπώνει ο David Choquehuanca(πρωθυπουργός της Βολιβίας), δεν αναφέρεται στην έννοια της ανάπτυξης και τα παράγωγά της.
«Για μας δεν υπάρχει η έννοια της υπό-ανάπτυξης ή της ανάπτυξης σαν προϋπόθεση για να δημιουργήσουμε τη ζωή που επιθυμούμε, όπως συμβαίνει στο δυτικό κόσμο. Αντιθέτως εργαζόμαστε για να δημιουργήσουμε τις υλικές και πνευματικές συνθήκες για να καθιερώσουμε το Vivir Bien, το οποίο σημαίνει την αρμονική ζωή σε σταθερές κοινωνικές βάσεις. Το Vivir Bien είναι κάτι πολύ περισσότερο από την απλή ικανοποίηση των αναγκών ή την πρόσβαση σε αγαθά και υπηρεσίες, και βέβαια είναι κάτι πολύ διαφορετικό από την ευημερία που στηρίζεται στη συσσώρευση αγαθών. Δεν μπορεί να εξομοιωθεί με την ανάπτυξη, αφού η ανάπτυξη, όπως την εννοεί ο δυτικός κόσμος, είναι όχι μόνο ασύμβατη με τις αρχές και τις αξίες των ιθαγενών, αλλά και πολύ επικίνδυνη για να εφαρμοσθεί στις κοινωνίες μας. Θα φθείρει αργά αλλά σταθερά τη δική μας φιλοσοφία, αφού θα υπονομεύσει τη κοινή συμβίωση και τον πολιτισμό των κοινοτήτων μας, καταστρέφοντας τις βάσεις τόσο της διαβίωσης όσο και των δυνατοτήτων και των γνώσεών μας για την ικανοποίηση των δικών μας αναγκών»
Στην ουσία για να καταλάβουμε τα πρότυπα ζωής των κοινοτήτων των αυτοχθόνων, θα πρέπει να κατανοήσουμε τον κοινοτικό τρόπο οργάνωσής τους, δηλαδή την κοσμοθεωρία τους για τον κοινοτισμό. Οι αυτόχθονες της Αμερικής, από το βορά ως το νότο, μπορεί να έχουν διαφορετικές μορφές πολιτιστικής έκφρασης, όμως έχουν τον ίδιο τρόπο κοινωνικής οργάνωσης, ο οποίος στηρίζεται στις κοινότητες. Η καθημερινότητα δε των κοινοτήτων τους καθορίζεται όχι μόνο από τις κοινοτικές κοινωνικές τους σχέσεις, αλλά και από τις στενές σχέσεις που έχουν με τη ζωή σαν φαινόμενο.
Τα έθνη π.χ. των Αϋμαρά(Aymara) και των Κέτσουα(Quechua)[1] πιστεύουν ότι τα πάντα έχουν δύο πηγές: την κοσμική ενέργεια(ο πατέρας του σύμπαντος Pachakama) και την δύναμη της μάνας γης(η μητέρα γη Pachamama). Από αυτά τα δύο γεννιέται κάθε μορφή ύπαρξης. Αυτό σημαίνει ότι για αυτές τις φυλές η επιδίωξη της ισορροπίας μεταξύ του άνδρα(Chahca) και της γυναίκας(Warmi) έχει ιερή προέλευση. Είναι βασικό στοιχείο της καθημερινής πνευματικότητάς τους και όχι μόνο ανάγκη της κοινωνικής τους σχέσης. Αν δεν μπορούν να αποκαταστήσουν αυτή την ισορροπία, δε μπορούν να πραγματοποιήσουν καμιά σοβαρή αλλαγή στη ζωή τους.
Από την κοσμοθεωρία τους αυτή προέρχεται και η αντίληψή τους ότι το σύμπαν είναι ενωμένο και ενιαίο και άρα υπάρχει μια αλληλεξάρτηση μεταξύ των στοιχείων του, ζωντανών ή μη ζωντανών. Υπάρχει κατεξοχήν αλληλεξάρτηση ανάμεσα στους ανθρώπους. Εφαρμόζοντας αυτή την αλληλεξάρτηση στα πλαίσια των κοινοτήτων τους, όχι μόνο δεν εξαφανίζουν το άτομο, αλλά το αναδεικνύουν σαν ολόπλευρα αναπτυγμένο άτομο, με όλες τις δεξιότητες και ικανότητες που το έχει προικίσει η φύση. Επιδιώκουν δηλαδή την ισορροπία μεταξύ της ατομικότητας και της κοινότητας. Οι όροι “inach” ή “inaj” των Αϋμαρά π.χ. σημαίνουν το «σημείο συνάντησης» μεταξύ του επιμέρους και του συνόλου.
Επίσης αποδέχονται ότι στη ζωή υπάρχουν κάθε φορά περισσότερες εναλλακτικές επιλογές από ένα ΝΑΙ ή ένα ΟΧΙ. Προβάλλοντάς το αυτό στην καθημερινή ζωή των κοινοτήτων τους, το επεκτείνουν και στα καθημερινά ατομικά ή κοινοτικά προβλήματα ψάχνοντας για περισσότερες από μια λύση. Οι επιλογές τους ξεπροβάλλουν μέσα από τις επιλογές που κάνει η ίδια η φύση για τη ζωή. Αυτή την πρόταση κάνουν και για την αντιμετώπιση των μεγάλων προβλημάτων που έχει η ανθρωπότητα σήμερα. Και των κοινωνικών προβλημάτων στο εσωτερικό των χωρών, αλλά και των ζωτικών προβλημάτων των ανθρώπων σε παγκόσμιο επίπεδο. Προτείνουν δηλαδή το δικό τους πολιτισμικό πρότυπο που είναι ο κοινοτισμός.
Ο κυρίαρχος ανθρωπολογικός τύπος σε παγκόσμιο επίπεδο σήμερα νοιώθει ότι γύρω του υπάρχει μοναξιά και έλλειψη αρμονίας. Ότι υπάρχει ένα κενό μέσα και έξω του. Έχουν αλλοτριωθεί πολλές πλευρές της ζωής του, είτε αυτές είναι προσωπικές, είτε οικογενειακές, είτε κοινωνικές. Είναι μια συλλογική αλλοτρίωση που έχει εξαλείψει την ευαισθησία και το σεβασμό προς ότι τον περιβάλει. Ζει στα πλαίσια ενός πολιτισμού που κάθε άλλο παρά ευτυχισμένο τον κάνει, μέσα στην ανεξέλεγκτη βία που έχει γίνει απειλή και για την ανθρώπινη και για τις άλλες μορφές ζωής. Για να ανασυνθέσει τη ζωή του λοιπόν ο σύγχρονος άνθρωπος, θα χρειασθεί να αναλάβει δράση σε όλα τα επίπεδα, τα τοπικά, τα εθνικά , τα διεθνή. Να αποκτήσει μια συνείδηση που θα κατανοήσει την ανάγκη για πλησίασμα του ενός από τον άλλο και θα επιδιώξει την ατομική «καλή ζωή» στηριγμένη στη συλλογικότητα και τον κοινοτισμό.
Σε αυτή την διαδικασία αλλαγής συνείδησης δεν υπάρχει ένα πρώτο βήμα και μετά ένα δεύτερο κ.λπ., αλλά μια συνεχής αλληλεπίδραση μέσα από την έκφραση και εξωτερίκευση των στοχασμών του καθενός και την γένεση αντιδράσεων από τους άλλους. Αν αυτή η αλληλεπίδραση γίνει καθημερινή πρακτική, τότε μπορεί να υπάρξει προχώρημα όλων μέσα από την ανταλλαγή των απόψεων και την συνεύρεση μεταξύ των ανθρώπων. Όλοι οι άνθρωποι θα χρειασθεί να σταματήσουν κάποια στιγμή, να κοιτάξουν προς τα πίσω, και γυρίζοντας προς τα μπρος να αναρωτηθούν για το πώς έχουν γίνει και πως αισθάνονται. Για το πώς θα βαδίσουν στη συνέχεια. Θα έχουν μια καλύτερη ζωή αν συνεχίζουν να επιδιώκουν τη συσσώρευση οικονομικού πλούτου και την κυριαρχία του ενός πάνω στους άλλους; Ή θα αναζητήσουν την αρμονία και την ισορροπία στα πλαίσια μιας ποιοτικής ζωής; Αυτό θα χρειασθεί να γίνει όχι μόνο στα πλαίσια των αυτόχθονων λαών, όπως λένε, αλλά στη ζωή στο σύνολό της, γιατί σήμερα αυτή βρίσκεται σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Οι άνθρωποι είναι υποχρεωμένοι να προχωρήσουν από δω και πέρα όχι μόνο με τη λογική, αλλά παρατηρώντας και αναζητώντας λύσεις στην βιοποικιλότητα που υπάρχει στη φύση. Ταυτόχρονα να αξιοποιήσουν την ικανότητα που έχουν να αντιλαμβάνονται ότι η ζωή έχει και άλλες σημαντικές διαστάσεις, πέρα από την υλική της διάσταση και να επιδιώξουν και το άυλο πνευματικό της περιεχόμενο που εντέλει καθορίζει και την υλική της υπόσταση.
Σε αντίθεση με ότι γινόταν μέχρι σήμερα, όπου οι πολίτες διδάσκονταν ότι υπάρχει μόνο μια δημοκρατία, η αντιπροσωπευτική- η οποία όμως έχει πια απομυθοποιηθεί ιδίως στα μάτια της νέας γενιάς- ή το πολύ η συμμετοχική –όπου όμως οι πολίτες μόνο ακούνε από τους «ειδικούς» χωρίς διαπραγμάτευση και αυτό το έχουν βαφτίσει συμμετοχή-υπάρχει και η δημοκρατία των κοινοτήτων που εφαρμόζεται εδώ και χιλιάδες χρόνια στα πλαίσια των αυτοχθόνων και είναι μια διαρκής άσκηση συνεχούς διαπραγμάτευσης και συμμετοχής. Οι αρχές των κοινοτήτων τους μπορεί να είναι παράδειγμα για τις νέες κοινότητες των ανθρώπων σε όλο τον κόσμο. Εδώ ισχύουν στην καθημερινή πρακτική η αμοιβαιότητα, η αλληλεγγύη, η δικαιοσύνη και η διπλή υπόσταση των πολιτών(σαν ατομικότητες και σαν μέλη της κοινότητας). Εδώ η γνώση και η σοφία είναι μέσα τους, δεν καταγράφεται σε χαρτιά και υπολογιστές, αλλά μεταδίδεται από γενιά σε γενιά. Είναι «αποθηκευμένες» στον ίδιο τον λαό που τις βάζει σε εφαρμογή, άλλοτε με επιτυχία και άλλοτε χωρίς. Όλοι μαζί πετυχαίνουν ή όλοι μαζί αποτυχαίνουν κάποιες φορές. Αλλά μαθαίνουν και από τις αποτυχίες. Η οικονομία των ιθαγενικών κοινοτήτων είναι διανεμητική. Δεν συσσωρεύουν πλούτη και έτσι δεν υπάρχουν ζητιάνοι. Εξασφαλίζουν τη συμβίωση και δεν αφήνουν κανένα χωρίς μέσα επιβίωσης. Έχουν το δικό τους τρόπο διακυβέρνησης, τη δική τους γλώσσα και προσπαθούν να διατηρήσουν τις περιοχές και τον τόπο διαμονής τους χωρίς να τον λεηλατούν, με μια ηθική σεβασμού προς όλα τα όντα και τη Μάνα Γη. Για αυτό μιλάνε και για τα δικαιώματα της φύσης την οποία αντιμετωπίζουν σαν οντότητα και όχι σαν εμπόρευμα. Μιλάνε για ένα πολιτισμό της νέας οικουμενικότητας, με τις ανθρώπινες κοινότητες ενταγμένες αρμονικά στη φύση και τα οικοσυστήματα.
Όμως το παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα έχει φέρει σε απόγνωση και τις κοινότητες των αυτοχθόνων, οι οποίες βλέπουν ότι μπαίνουν και αυτές σε μια κατάσταση έκτακτης ανάγκης, όπως οι ανθρώπινες κοινότητες παντού. Οι ιθαγενείς του Αμαζονίου π.χ. αναφέρουν[2]: «Έχουμε απομακρυνθεί από τις βασικές αρχές μας, με αποτέλεσμα, όταν βρισκόμαστε σε αστικά κέντρα να είμαστε η εύκολη λεία και πέφτουμε στην παγίδα της οικονομικής δύναμης και του ατομικισμού. Έτσι λοιπόν παγιδευμένοι σε τέτοια δεσμά μετατρεπόμαστε σε πράκτορες αυτοκτονίας μέσα στα ίδια τα κοινωνικά μας συστήματα και τους πολιτισμούς μας. Η ντροπή του να είμαστε αυτοί που είμαστε, μας κάνει να αλλάζουμε σαν άτομα και προσπαθούμε να κάνουμε το ίδιο και στους άλλους. Απομακρυνόμαστε από το δικό μας κοινωνικοοικονομικό και πολιτιστικό σύστημα, στο οποίο δεν επιτρέπεται ένα άτομο να εργάζεται και τη δουλειά του να καρπώνεται κάποιο άλλο. Εμείς όμως σήμερα εφαρμόζουμε μια μορφή κοινωνικών σχέσεων σύμφωνα με την οποία πολλοί νέοι μόνο για να κερδίσουν ένα μισθό, εγκαταλείπουν την κοινοτική ζωή και μετατρέπονται σε πράκτορες «ανάπτυξης». Σχεδόν όλοι εμείς στον Αμαζόνιο παράγουμε για την οικονομία της αγοράς και διαπραγματευόμαστε οι ίδιοι με αυτήν(την αγορά) την πώληση των προϊόντων μας. Αυτό έχει αδυνατίσει το σύστημα της αμοιβαιότητας στην παραγωγή, στην διανομή και στην κατανάλωση των προϊόντων, έχει αλλάξει προς το χειρότερο τη χρήση των φυσικών πόρων και τη μορφή της κοινωνικής μας σύνθεσης, και πάνω από όλα έχει αλλάξει τους ιδιοκτήτες των τροφών.»
Γι αυτό προτείνουν και για αυτούς αλλά και για όλον τον κόσμο, να αρχίσουμε να αναδεικνύουμε την κουλτούρα της κοινοτίστικης ζωής, να επικεντρωθούμε πάλι στον κοινοτισμό. Να επιστρέψουμε στην ευαισθησία προς τον ίδιο τον άνθρωπο, πράγμα που είναι μέρος της διαδικασίας ενοποίησης όχι μόνο των ανθρώπων, αλλά και των άλλων μορφών ύπαρξης. Αν δεν το κάνουμε αυτό, τότε, όπως λένε και οι Ινδιάνοι Lakota, που ζουν ακόμα στη «ρεζέρβα» της Ντακότα στη Β.Αμερική, «Η Μάνα Γη θα φροντίσει να αυτοκαθαρισθεί»[3], εξαφανίζοντας πιθανά τον άνθρωπο που την λεηλατεί.
Στην άλλη πλευρά της Υφηλίου, στην Αυστραλία, μια φυλή αυτοχθόνων, έχοντας απογοητευθεί από τις εξελίξεις με τον σύγχρονο άνθρωπο και βλέποντας ότι δεν υπάρχει μέλλον για τη κοινότητά τους, αποφάσισε να μην αναπαράγεται πλέον και σιγά –σιγά να εξαφανισθεί από τη γη που ζούσε στην έρημο της Αυστραλίας[4]. Είναι πιθανά ένα παράδειγμα, όπου κάποιοι άνθρωποι αποφάσισαν να εξαφανισθούν για να αναρρώσει η Μάνα Γη.
Απόσπασμα από το βιβλίο μας: Ο Σύγχρονος Κοινοτισμός
[1] Φυλές της Βολιβίας
[2] Στην Ατζέντα των αυτόχθονων λαών του Αμαζονίου που συμφωνήθηκε από την Συντονιστική Επιτροπή των Αυτοχθόνων Οργανώσεων της Λεκάνης του Αμαζονίου( C.O.I.C.A). Αναφέρεται στο βιβλίο που έχει εκδώσει η Εναλλακτική Δράση για Ποιότητα Ζωής με τίτλο: Η φιλοσοφία, οι πολιτικές, οι στρατηγικές και οι εμπειρίες από την εφαρμογή του Vivir Bien(Buen Vivir), του Fernando Huanacuni Mamani, σελ. 37-38.
[3] Βλέπε για αυτό το κείμενό μας: Ινδιάνοι Lakota: Η γη θα αυτοκαθαρισθεί!(http://www.topikopoiisi.com/902rhothetarhoalpha/-lakota)
Στους Ινδιάνους Σιού( Sioux) ανήκαν διάφορες ομάδες, που αρχικά ζούσαν στις περιοχές της στέπας στη βορειοανατολική Αμερική, μεταξύ αυτών και οι Λακότα (Lakota), οι Ντακότα (Dakota) και οι Νακότα (Nakota). Οι Lakota είναι σήμερα 70.000 με 80.000 άτομα, ένα μεγάλο μέρος από αυτούς ζουν στη «ρεζέρβα»( “Rosebud”) στη Νότια Ντακότα.
[4] Έχει γραφεί ένα βιβλίο για αυτούς, «Το Μήνυμα», από μια δυτική δημοσιογράφο, την Μάρλο Μόργκαν, που βασίζεται σε μια πραγματική ιστορία. «Γράφτηκε σαν νουβέλα για να προστατέψει τη μικρή φυλή των αυτόχθονων, που η αποκάλυψη της ταυτότητάς τους πιθανόν να τους δημιουργούσε προβλήματα. Το παγκόσμιο αυτό best seller μάς μεταδίδει ένα δυνατό, μοναδικό, επίκαιρο μήνυμα: Δεν είναι πολύ αργά να σώσουμε τον κόσμο μας από την καταστροφή, αρκεί να αντιληφθούμε ότι όλα τα ζωντανά πλάσματα αποτελούν τμήμα της ίδιας ενότητας»(από το οπισθόφιλο). Κατά τη γνώμη μου, η στάση τους αυτή για την αυτό-εξαφάνιση αποτελεί και ένα άλλο μήνυμα για τους άλλους ανθρώπους πάνω στη Γή.