(Συνέχεια των 6α μέρος & 6β μέρος του δοκιμίου «Έθνη και Παγκοσμιοποίηση»)
Πρέπει να γίνει εν τέλει κατανοητό ότι πίσω από κάθε σύγκρουση, ανταγωνισμό, εξουσιαστικότητα, επέκταση και αρπαγή βρίσκεται η διαστρέβλωση της έννοιας της ελευθερίας. Είναι μια έννοια θεμελιώδης και δεν πρέπει να ερμηνεύεται τόσο πρόχειρα και ανεύθυνα όσο γίνεται σήμερα. Επομένως, και η έννοια των δικαιωμάτων ως αποσκοπούσα στην ελευθερία πρέπει να ερμηνεύεται με υπεύθυνο στοχασμό.
Το ίδιο συμβαίνει και με όλες τις θεμελιώδεις ιδέες και έννοιες, οι οποίες μάλιστα λειτουργούν ομαδικά (και όχι μεμονωμένα ή χωριστά η μία από την άλλη, όπως θεωρούν πολλοί) και μόνον έτσι εκφράζουν το πραγματικό τους περιεχόμενο – αλλοιώς οδηγούμαστε σε επικίνδυνες πλάνες. Δηλαδή, δεν μπορεί κανείς να αποκόψει την έννοια της ελευθερίας από τη δικαιοσύνη ή την ισότητα, για να την ερμηνεύσει ή να την εκφράσει. Η όποια παρέκκλιση από την ομαδικότητα των μεγάλων ιδεών οδηγεί σε φαινόμενα εξουσιαστικότητας, ακόμη και αν αυτά εκφράζονται από μεγάλα σύνολα, μια και η πληθυκότητα δεν αποτελεί βάση ούτε για δικαιολογία ούτε για αλήθεια. Αυτή η αντίληψη των ιδεών δεν είναι μόνον θεωρία, αλλά έχει και τις δικές της αυστηρές συνέπειες στην πράξη.
Μία σοβαρή συνέπεια είναι το ότι η κακή ερμηνεία και χρήση των μεγάλων ιδεών έχει οδηγήσει έμμεσα σε ολοκληρωτική απαξίωση και τις ίδιες τις ιδέες, πράγμα που απαιτεί ιδιαίτερη μέριμνα, γιατί χωρίς ιδέες και οράματα η κατάσταση οδηγεί σε μηδενισμό και ολοκληρωτισμό και τα ίδια τα έθνη χάνονται. Η ελευθερία ως κοινή πνευματική παρακαταθήκη των ανθρώπων, ως ιδίωμα της ιδιότητας του ανθρώπου, δεν μπορεί παρά να είναι κοινή. Αν δεν θεωρείται ως τέτοια αλλά αντίθετα ως προνόμιο λίγων, τότε θα εκφράζεται μια εξουσία και το γνωστό «δύο μέτρα και δύο σταθμά». Φυσικά, μιλώντας για ελευθερία για όλους δεν εννοούμε χάος και ασυδοσία ή έλλειψη διάκρισης ποιοτήτων και αναγκών, γιατί και αυτό εμπίπτει στην ίδια κατηγορία παρερμηνείας.
Ακριβώς σε αυτό το σημείο ανακύπτει το επόμενο πρόβλημα: ότι η ελευθερία πρέπει να συνδυαστεί ή να εμπεριέχει και την ανάλογη ευθύνη, γιατί η ευθύνη είναι αυτή που εγγυάται τη δικαιοσύνη, δηλαδή το αληθινό πνεύμα του νόμου και όχι το γράμμα του. Η ευθύνη αποκλείει την ασυδοσία και το χάος, αλλά η ευθύνη δεν θεμελιώνεται μόνον μέσα από τους νόμους, ακόμη και αν αυτοί είναι δίκαιοι – που, φυσικά, δεν είναι πάντα τέτοιοι. Αποτελεί μία αυτοεγκαινιαζόμενη και ενσυνείδητη στάση ζωής, που δεν πρέπει να έχει σχέση ούτε με την παθητικότητα, ούτε με την υπακοή, ούτε με την άγνοια, γιατί και η άγνοια μπορεί να οδηγεί εξίσου σε ανάληψη αχρείαστων ευθυνών όπως οδηγεί και σε ανευθυνότητα. Αυτή η στάση απαιτεί εξαιρετικά ενεργητική συνείδηση και οι όποιοι θεσμοί μπορούν μόνον να τη διευκολύνουν αλλά όχι να την υποκαταστήσουν ή να τη δημιουργήσουν. Επομένως, χωρίς την ανθρώπινη βούληση δεν μπορεί να γίνει τίποτα.
Το ζήτημα της ευθύνης είναι εξαιρετικά σημαντικό και δύσκολο στην κατανόησή του. Όλες οι εξουσίες επικαλούνται την ευθύνη, αλλά είναι άραγε αληθινή ευθύνη αυτή; Αυτό χρειάζεται διερεύνηση.
Γενικά μιλώντας, η ευθύνη χωρίς την ελευθερία είναι υποταγή, ακόμη και αν κινείται σε ορθή κατεύθυνση ή ίσως και στη γραμμή μιας αληθινής και θεμελιώδους ανάγκης. Αυτό το σημείο είναι εξαιρετικά κρίσιμο, γιατί η όποια εξουσία εύκολα ρέπει στην επιβολή καθηκόντων και βαρών, με αποτέλεσμα η ευθύνη αφ’ ενός να έχει ταυτιστεί με τη στέρηση της ελευθερίας και τη μείωση της ατομικότητας και αφ’ ετέρου να έχει αποκοπεί από τον σκοπό και τη φύση της που είναι η αντίληψη και η λειτουργία της καθολικότητας, υπό την προϋπόθεση ότι αυτή η καθολικότητα δεν είναι ποσότητα, εξουσία, συγκέντρωση δυνάμεως, εκμετάλλευση, εξαφάνιση του ατόμου ή όποια ιδιοτέλεια – αυτό είναι το κρίσιμο κριτήριο. Η ελευθερία και η ευθύνη πρέπει να συντρέχουν. Όμως στον βαθμό που ο άνθρωπος είναι αντικοινωνικός ένα μέτρο ευθύνης αναγκαστικά επιβάλλεται από τον νόμο, αλλά και ο νόμος πρέπει με τη σειρά του να έχει σαν στόχο αυτής της επιβολής να εξυπηρετεί το κοινό καλό και αυτή η λειτουργία του πρέπει να αποδεικνύεται, δηλαδή να είναι διακριτή ως ένα νήμα λογικής συνοχής ανάμεσα στα αποτελέσματα που επιφέρει και τους σκοπούς που επικαλείται, αλλοιώς θα είναι δικαιολογία για επιβολή ιδιοτελών στόχων κάποιας ελίτ και αόριστη επίκληση αρχών για παραπλάνηση, με τις οποίες στην πραγματικότητα δεν θα έχει καμμία απολύτως σχέση. Εδώ πρέπει να αναδειχθούν και να λειτουργήσουν πλευρές της δημοκρατίας αδρανείς ή ακόμη αναποκάλυπτες.
Το πρόβλημα της σχέσης ελευθερίας και ευθύνης είναι θεμελιώδες και γι’ αυτό απαιτεί ενσυνείδητο πολίτη, συλλογικότητα και ενεργότητα, αλλοιώς δεν θα μπορεί να αντιμετωπιστεί η αντικοινωνικότητα που ούτως ή άλλως ενυπάρχει στην κοινωνία και τα μέλη της. Μόνον άνθρωποι αποφασισμένοι να το πράξουν μπορούν να ελπίζουν ότι θα εκπληρώσουν έναν τέτοιο στόχο και μόνον έτσι τα έθνη θα αρθούν στο ύψος που τους αναλογεί.
Επιπλέον, η ίδια η ελευθερία προκαλεί κατά βάθος ένα φόβο, γιατί ως βαθιά τάση του ανθρώπου είναι αναπόφευκτα και φορέας αφ’ ενός μεν, πλην άλλων, υποχρέωσης για ανάληψη των ευθυνών που απορρέουν από τις ίδιες τις πράξεις του ανθρώπου και αφ’ ετέρου αυτογνωσίας, που όμως δεν είναι εύκολα ανεκτή. Φυσικά, χωρίς αυτογνωσία η αληθινή ελευθερία είναι ανύπαρκτη. Μέχρι σήμερα, όμως, η ελευθερία γίνεται αντιληπτή ως έλλειψη αυτογνωσίας και ικανοποίηση κάθε είδους επιθυμιών και ως επίρριψη των συνεπειών των ατομικών πράξεων στους άλλους. Αυτή είναι η πεμπτουσία του ατομισμού. Εκείνοι που ισχυρίζονται ότι δεν την φοβούνται είναι συνήθως αυτοί που έχουν ήδη ενσυνείδητα απορρίψει την ευθύνη εκ των προτέρων και αδιαφορούν για τις συνέπειες των πράξεών τους και προσπαθούν, παραδομένοι στις επιθυμίες τους, αυτές οι συνέπειες να επιβαρύνουν άλλους. Αλλά αυτή πια δεν είναι ελευθερία, είναι η ωμή εξουσιαστικότητα στις διάφορες μορφές της είτε ασκείται σε μικροκοινωνικό επίπεδο είτε σε μακροκοινωνικό. Αυτό συμβαίνει σε κάθε έκφραση της ατομικής και κοινωνικής ζωής, από την οικογένεια μέχρι και τη δημόσια ζωή, διαφέρει μόνον η εμβέλεια των συνεπειών που είναι ανάλογη με τη δύναμη που διαθέτει το άτομο. Ένα δε αντιφατικό στοιχείο στην επίκληση μιας ελευθερίας δίχως ευθύνη έγκειται στο γεγονός ότι μια τέτοια λειτουργία πάντοτε καταλήγει στην απαίτηση της υποταγής των άλλων, ρητή ή σιωπηρή, ακόμη και αν αρχικά αυτός που την επικαλείται φαντασιώνεται ειλικρινά ότι απλώς δεν θα έχει καμμία σχέση με την κοινωνία και ότι οι πράξεις του δεν θα την αφορούν. Απλώς, μια τέτοια απόσταση ή μη-σχέση δεν είναι εφικτή.
Πρέπει να παραδεχθούμε ότι η διάκριση των ποιοτήτων της ελευθερίας και της ευθύνης είναι τρομερά δύσκολη και έχει γίνει ακόμη πιο δύσκολη από την άρνηση και την αδράνεια. Όλα αυτά λειτουργούν όχι μόνον σε ατομικό επίπεδο αλλά και σε συλλογικό, εθνικό και παγκόσμιο, πράγμα που δείχνει και την σχεδόν ανυπέρβλητη δυσκολία της αντιμετώπισης του προβλήματος, γιατί έχει πολύ βαθιές ρίζες και είναι εξαπλωμένο σε όλο το φάσμα της ανθρώπινης ζωής. Αλλά είναι εξίσου φανερό ότι χωρίς αυτή τη διάκριση η δημοκρατία και η ίδια η ελευθερία δεν μπορούν να λειτουργήσουν. Και, βέβαια, η διάκριση δεν μπορεί παρά να είναι εξελισσόμενη και όχι μία διακήρυξη που θα ισχύσει για πάντα.
Το ελπιδοφόρο είναι ότι, παράλληλα με τη δυσκολία, μικρές αλλαγές στη συλλογική συνείδηση θα μπορούσαν να έχουν μεγάλα αποτελέσματα και να προκαλούν επιταχυνόμενες περαιτέρω βελτιώσεις.
Ιωάννα Μουτσοπούλου
Μέλος της ΜΚΟ Σόλων
Ημερομηνία δημοσίευσης κειμένου: 29 Ιουλίου 2014
Φωτό: Γιάννης Ζήσης
Μπορείτε εδώ να δείτε όλα τα μέρη του δοκιμίου «Έθνη και Παγκοσμιοποίηση».
