ΜΕΤΑΞΥ ΜΗΧΑΝΙΚΗΣ & ΠΟΙΗΤΙΚΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ (του Γιάννη Ζήση)

«H τεχνική είναι στην ουσία της ένα οντολογικο-ιστορικό πεπρωμένο της λησμονημένης αλήθειας του Είναι». [1]
«O άνθρωπος δεν είναι ο κύριος των όντων. Ο άνθρωπος είναι ο ποιμήν του Είναι».[2]
Ο ανθρώπινος πολιτισμός καταδυναστεύεται από μια μηχανική προσέγγιση του κόσμου. Η μηχανική επιστήμη ή, υπό άλλη έννοια, η μηχανική τέχνη κυριάρχησε στο επίπεδο της ανάπτυξης του πολιτισμού, αλλά εξελίχθηκε σε μεγάλο δυνάστη της ψυχής μας και της αίσθησης της ψυχής στον κόσμο. Απαξίωσε το Είναι μετατρέποντάς το σε μια παράσταση ενός μηχανικού τοπίου. Αυτό μπορεί να μας εξυπηρέτησε εργαλειακά, μας άδειασε, όμως, από την αίσθηση της ψυχής.

Έτσι, αναδείχθηκε η τραγική αντίθεση μεταξύ της εξυπηρέτησης των βιοτικών αναγκών και της θεραπείας της κατάστασης ψευδαίσθησης και κενότητας του όντος. Επειδή δεν νιώθουμε πλέον τον εαυτό μας ως το oν που εξυπηρετείται από τη μηχανική, προσπαθούμε να γεμίσουμε αυτό το κενό με τον αβυσσαλέο φαύλο κύκλο της επιθυμίας και της φαντασίωσης. Ακολουθώντας αυτή την πορεία, προσεγγίσαμε την ανθρώπινη ιστορία υιοθετώντας, ως σταθμούς της, την πρώτη εργαλειακή αντίληψη και τις τεχνολογικές καινοτομίες.

Υπήρξαν πολλές προσπάθειες εξισορρόπησης του προβλήματος της τραγικής αντίφασης μεταξύ των βιοτικών και της ποιητικών αναγκών. (Εδώ η έννοια της «ποιητικής» δεν περιορίζεται στα όρια της ποίησης ως τέχνης, αλλά αναδεικνύει ευρύτερα τη «δημιουργό εξέλιξη» [3] του Ανρί Μπεργκσόν.) Η ποιητική προσέγγιση έχει περιθωριοποιηθεί διότι έχουν αυτονομηθεί συστημικά οι μηχανικές προσεγγίσεις.

Μηχανική και ποιητική διακυβέρνηση
Στην κυρίαρχη πολιτική καθημερινή πρακτική, δεσπόζει η εκλογική μηχανική της κοινοβουλευτικής διακυβέρνησης της αντιπροσώπευσης. Στην κυρίαρχη πρακτική των ΜΜΕ, ο διάλογος έχει υποκατασταθεί από τη μηχανική των μέσων. Επίσης, στο κυρίαρχο μηχανικό οικονομικό μοντέλο, απουσιάζει η ανθρώπινη παρουσία την οποία –υποτίθεται– εξυπηρετεί. Τελικά, διαπιστώνουμε ότι η υιοθέτηση της μονομέρειας των μηχανικών αντιλήψεων της ζωής έχει ως συνέπεια τη φυλάκιση ενός μέρους της υποκειμενικότητάς μας.

Η μηχανική «απάντηση» λειτουργεί σαν ένας τραγικός πόλος έναντι του άλλου τραγικού πόλου της επιθυμίας. Οι κανόνες της μηχανικής «απάντησης» τίθενται για να «ρυθμίσουν» την επιθυμία. Η επιθυμία όμως, αντί να ρυθμίζεται, γίνεται τιτανική, διά της συνεχούς εντύπωσης που δημιουργείται από την πεποίθηση της ανυπαρξίας μας ως οντότητας στην οποία μας υποβάλλει η μηχανική κοσμοθεωρία.

Πώς θα λειτουργήσει η ποιητική στην πολιτική, στην οικονομία, στη γνώση ή στην αυτοσυνειδησία μας; Μήπως είναι ώρα να συλλάβουμε και να παραδώσουμε δικαιοδοσίες σε έναν άλλο τρόπο αντίληψης, σε μια νέα συνειδητότητα, ώστε να αποκαταστήσουμε αυτή την τεράστια ανθρωπολογική ανισορροπία μετά την Προμηθεϊκή διακλάδωση του πολιτισμού; Μήπως είναι ώρα να ανακτήσουμε και να αναδείξουμε την Ορφική διάσταση – όπως θα έλεγε ο φιλόσοφος Λιούις Μάμφορντ – [4] ως, επίσης, συστημική ελέγχουσα και όχι ως διάκοσμο;

Προσεγγίζοντας τα ζητήματα της κρίσης του περιβάλλοντος, της κρίσης του πολιτισμού, των αντιθέσεων και των χασμάτων, φαίνεται πως ο κόσμος μας –μεταξύ των άλλων– είναι αντιμέτωπος με την επιλογή μιας συμπληρωματικής εξισορρόπησης και μιας ολιστικής προσέγγισης των προβλημάτων και των στρεβλώσεων που προξένησε η μηχανική κοσμοθεώρηση.

Έχουμε ανάγκη από μια συμπληρωματική εξισορροπητική και ολιστική κοσμοθεωρία[5] με την οποία θα αντιμετωπίσουμε την τοξικότητα της μονομέρειας της μηχανικής προσέγγισης, που βλέπει τον κόσμο ως «ορυκτό» τοπίο όρων και που υιοθετεί την επιθυμία ως αυτοσκοπό και ως ένδειξη ύπαρξης του υποκειμένου, την ίδια ώρα που εξοντώνει τη φιλοσοφική, νοητική αντίληψη του υποκειμένου – καθώς η νοητική αντίληψη είναι ελεύθερη από την επιθυμία. Η μηχανική προσέγγιση αποτελεί και αυτή ένα εννοιακό τοπίο στο οποίο, όμως, η μηχανική κοσμοθεώρηση εξοντώνει κάθε ίχνος ταυτότητας ή υπόστασης όντος, ακόμη και την εσωτερικότητα του ανθρώπου. Ο τρόπος με τον οποίο θεωρεί το περιβάλλον αντανακλάται απολύτως τόσο μέσα στον εαυτό μας , όσο και σε κοινωνικό επίπεδο.

Για να αντιμετωπιστεί αυτή η κατάσταση, θα πρέπει να αναζητήσουμε μια ποιητική κοσμοθεώρηση, ένα ποιητικό κοσμοσύστημα. Δεν εννοούμε εκείνο το μέρος της ποίησης που εκφράζει τη μηχανική των λέξεων, την άσκοπη καταναλωτική φαντασμαγορία και που αποτελεί τον διάκοσμο που διαμορφώνει ο ναρκισσισμός της επιθυμίας στο μηχανικό κοσμοείδωλο.

Χρειαζόμαστε μια πολύ βαθύτερη προσέγγιση – ως προς την έννοια της ποιητικής – από εκείνη που προσφέρει η πλειονότητα των ποιητών και των ποιημάτων. Αυτό που έχουμε ανάγκη, κυρίως, είναι να διασχίσουμε αυτή την ποιητική συστημικά.

Μηχανική και ποιητική καθημερινότητα
Στην καθημερινότητά μας, επιλέγουμε, κάθε στιγμή, μεταξύ της ποιητικής και της μηχανικής προσέγγισης της ζωής. Πρέπει να δώσουμε την ευκαιρία στην καθημερινότητά μας –μεταξύ των άλλων–να εκφράσει την Ορφική αντίληψη.

Πώς η καθημερινότητά μας θα ξεφύγει από τη σκιά της μηχανικής παράστασης; Πώς θα ελευθερωθούμε από την κυρίαρχη παράσταση της μηχανής ως Θεού και ως κυρίαρχου μύθου; Αυτό το ερώτημα ορίζει ένα βασικό πεδίο για το οποίο θέλουμε να ανοίξουμε έναν ευρύ διάλογο.

– Χρειαζόμαστε την πλήρη αλληλενέργεια
i) με όρους θεραπευτικής οικειότητας στην επικοινωνία·
ii) με όρους αβλάβειας, που θα απελευθερώσει το βάθος του εαυτού σε ένα άλλο πεδίο αντίληψης απ’ αυτό που μας προσφέρει η μηχανική αντίληψη του κόσμου και του εαυτού.

–Χρειάζεται να δούμε τα νοήματα και την παρουσία που απλώνονται ως μουσική διάρκεια στο κόσμο.

Με αυτή την προοπτική, μπορούμε να συν-μορφώσουμε τις αισθήσεις μας και –χωρίς αδημονία– μπορούμε να αντικρύσουμε την απειροσύνη που είναι ελεύθερη από την παράσταση.

Όταν συσσωρεύουμε μια βιωματική επάρκεια –ατομικά και συλλογικά– τότε αρχίζουν να παράγονται διαχυτικές εκφορές του εαυτού μας στο σύστημα. Θα αρχίσουμε να ανακαλύπτουμε ότι είμαστε κύριοι του οικονομικού συστήματος, και όχι κύριοι των άλλων, ως μηχανικά μέρη ενός συστήματος εξουσίας διαμέσου του οικονομικού συστήματος. Θα ανακαλύψουμε ότι είμαστε κύριοι της πολιτικής και όχι κύριοι των άλλων, μέσω της πολιτικής. Θα ανακαλύψουμε ότι είμαστε κύριοι της ζωής και όχι κύριοι της ζωής κάποιων άλλων, διαμέσου της βιομηχανίας του θανάτου που επιβάλλεται πάνω σε αυτούς, δηλαδή πάνω στα έμβια όντα της φύσης.

Έτσι, θα εγκαταλείψουμε τη βαρβαρότητα της μηχανικής συστημικά, αφού, πρώτα, απελευθερωθούμε απ’ αυτήν βιωματικά.

Για παράδειγμα, είναι φανερό πως, στη συντριπτική πλειοψηφία τους, οι μηχανικοί όλων των ειδών και οι εργολάβοι-κατασκευαστές των μεγάλων έργων βλέπουν το τοπίο ως άψυχο και ως σκηνοθετικό ντεκόρ των ανθρωπίνων δραστηριοτήτων. Δεν το βλέπουν ως πεδίο του Είναι, αλλά ως ένα πεδίο εργαλειακής εξουσίας. Είναι αλήθεια ότι η μηχανική μας έχει προσφέρει πολλές διευκολύνσεις και μας έχει απελευθερώσει από την οικολογική μας δουλεία. Δεν μας έχει, όμως, προσφέρει τον τρόπο και τον ορίζοντα για την ψυχική απελευθέρωση.

Η καταγωγική μας συναδέλφωση με όλες τις οικολογικές μορφές του όντος είναι πια αναγκαία εάν θέλουμε να ανακτήσουμε αυτή τη βαθειά σχέση ενότητας που θα μας απελευθερώσει απ’ αυτή τη δυναστεία και την τυραννία της επιθυμίας και της εξουσίας, της χωριστικότητας, που τόσο πολύ ταλανίζει τις ανθρώπινες και τις οικολογικές σχέσεις, μας αποξενώνει από την πνευματικότητα και μας βυθίζει στη βαρβαρότητα και στη μηχανική του υλισμού.

Αναφορές:
[1] Χάιντεγκερ, Μάρτιν , “Επιστολή για τον Ανθρωπισμό”, ΡΟΕΣ, 1987, σελ 113.
[2] το ίδιο, σελ 117.
[3] Μπεργκσόν, Ερρίκος “Η δημιουργική εξέλιξη”, εκδόσεις Πόλις, 2005.
[4] Μάμφορντ, Λιούις, “Τέχνη και Τεχνική“, εκδόσεις ΝΗΣΙΔΕΣ, 1997, σελ. 41:
«ο πρώτος δάσκαλος και ευεργέτης του ανθρώπου ήταν ο Ορφέας και όχι ο Προμηθέας. Ότι ο άνθρωπος έγινε ανθρώπινος όχι επειδή έκαμε υπηρέτη του την φωτιά, αλλά επειδή κατόρθωσε, με τα σύμβολά του, να εκφράσει συντροφικότητα και αγάπη, να εμπλουτίσει την παρούσα ζωή του με ζωηρές αναμνήσεις του παρελθόντος και διαπλαστικές ενορμήσεις προς το μέλλον, να επεκτείνει και να ενισχύσει εκείνες τις στιγμές της ζωής, που είχαν γι’ αυτόν αξία και νόημα».
[5] Γιάννης Ζήσης, “Η Περιβαλλοντική θεώρηση ως βάση για μια ολιστική, συνθετική και πλανητική επιστήμη”, solon.org.gr