ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ - ΟΛΟΚΛΗΡΩΤΙΣΜΟΣ, ΣΥΝΘΕΣΗ & ΣΧΕΔΙΟ ΙΔΕΩΝ

ΟΛΟΚΛΗΡΩΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΝΕΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟ (του Γιάννη Ζήση)

Gazette - Σόλων ΜΚΟ
image_pdfimage_print

Gazette - Σόλων ΜΚΟΔιανύουμε, ίσως, την πιο μεγάλη, πιο βουβή και πιο αδιευκρίνιστη περίοδο διαμόρφωσης της δυναμικής του πολιτισμού σε επίπεδο λαών, κοινωνιών και ανθρώπων. 
Αυτό το λέμε, παρά το γεγονός ότι, στη Δύση, μετά από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, εμφανίστηκαν κινήματα αμφισβήτησης με μια ουτοπική ποιητικότητα και οραματικότητα. 
Στην Ανατολή και την Ασία, υπήρξαν επαναστάσεις που επιδίωκαν να υλοποιήσουν την ουτοπία που τις ενέπνεε μια άλλη πραγματικότητα. Χαρακτηριστικά παραδείγματα, μεταξύ άλλων, ήταν η Ρωσία, η Κίνα, το Βιετνάμ.

Η ανθρωπολογική εξάρτηση από την επιθυμία

Παρά τον ρεαλισμό που χαρακτήριζε τις νέες δυνάμεις εξουσίας που προέκυψαν από τα επαναστατικά εγχειρήματα, υπήρχε, στο βάθος, ένας παράγοντας που οδηγούσε στην άμβλυνση των δεδομένων της εναλλακτικότητας που πρέσβευαν. Ο ίδιος παράγοντας χρωμάτισε την πορεία της παγκοσμιοποίησης.

Τόσο εξαιτίας του ρεαλιστικού ολοκληρωτισμού των επαναστατικών εξουσιών –που πήραν τις μορφές είτε του Σοβιετικού συστήματος είτε των εθνικοαπελευθερωτικών καθεστώτων– όσο και εξαιτίας της απουσίας μιας συστημικής πρότασης από τα κινήματα αμφισβήτησης, η μορφή της παγκοσμιοποίησης έτσι όπως τη γνωρίζουμε ήδη στις μέρες μας θα μπορούσε εύκολα να προβλεφθεί.

Ο συνεκτικός παράγοντας του φαινομένου της παγκοσμιοποίησης που βιώνουμε είναι η ανθρωπολογική εξάρτηση του ανθρώπου από την επιθυμία και όχι η ικανοποίηση των πραγματικών αναγκών του. Έχουν υπάρξει στοχαστές που σημείωσαν την εκτροπή του εργατικού κινήματος από το αίτημα ικανοποίησης των πραγματικών αναγκών. [1]

Ο κόσμος της επιθυμίας διέπεται από μια βασική διττότητα:

i) η επιθυμία της ελευθερίας μπορεί, αρχικά, να εκφράζεται με τη ριζοσπαστική πολιτική, αλλά, μακροχρόνια, τείνει να ενσωματώνεται στην αγορά∙
ii) η επιθυμία για κατανάλωση και η επίτευξη μιας κραταιάς οικονομίας συνέχει και διαμορφώνει τους λαούς, τις κοινωνίες και τους ανθρώπους.

Ο κίνδυνος από την απουσία εναλλακτικής λύσης

Ποιοί εξωτερικοί παράγοντες φαίνεται να αμφισβητούν την κυριαρχία της επιθυμίας;

Δύο είναι οι κύριοι παράγοντες που φαίνεται ότι θα φέρουν σε δοκιμασία την επιθυμία:

1. Το φαινόμενο των κλιματικών αλλαγών, το οποίο λειτουργεί ταυτόχρονα με την κύρια αιτία της περιβαλλοντικής κρίσης, μολονότι τείνουμε να το εξετάζουμε μεμονωνένα και γενικευμένα.

2. Η κρίση του μοντέλου του νεο-φιλελευθερισμού. Οι εσωτερικές και εξωτερικές κρίσεις του σημερινού νεο-φιλελευθερισμού, με πιο πρόσφατη την οικονομική κρίση –με την ύφεση αλλά και τη «μέθοδο» που εφαρμόζεται για την ανάκαμψη.

Οι κρίσεις του σημερινού μοντέλου, παρότι (α) περιθωριοποιούν, αναπτυξιακά και περιβαλλοντικά, εκτεταμένες πληθυσμιακές ομάδες και  (β) μοχλεύουν την αγορά εργασίας με το φθηνό εργατικό κόστος και με την ανθρώπινη ανασφάλεια, δεν έχουν προσλάβει ακόμη καταλυτική διάσταση και δεν είναι σίγουρο ότι θα μπορέσουν να αποκτήσουν.

Η πολύπλευρη κρίση του φιλελευθερισμού όπως την βιώνουν σήμερα οι χώρες της Δύσης γίνεται δυσκολότερη στη διαχείρισή της εξαιτίας του γεγονότος ότι απουσιάζει μια συστημική προσέγγιση που να στέκεται ως εναλλακτική λύση.

Αυτό είναι επικίνδυνο γιατί, σε περίπτωση που η κρίση προσλάβει ανεξέλεγκτες διαστάσεις, τότε ως πιο «πρόσφορη» πολιτική λύση τείνει να προβάλει η ψευδαίσθηση των «ασφαλών» λύσεων που προτείνονται από φονταμενταλιστικά και ολοκληρωτικά μοντέλα εξουσίας. Αυτή η επικίνδυνη ατραπός ελάχιστης αντίστασης στις περιόδους κρίσης[2] έχει γίνει αντικείμενο μελέτης από την ψυχολογία και τα συμπεράσματά της θα έπρεπε να αποτελούν κτήμα μιας φωτισμένης κοινής γνώμης. Η ανάδυση διάφορων μορφών ολοκληρωτισμού αποτελεί το τίμημα της απουσίας μιας εναλλακτικής συστημικής πρότασης με προοδευτική κατεύθυνση.  Η προοδευτική κατεύθυνση είναι η μόνη που μπορεί να μας προσφέρει ανακούφιση από τον φιλελευθερισμό στη σημερινή του μορφή.

Το σημερινό συστημικό κέντρο βάρους είναι ο φιλελευθερισμός στην πράξη, η αγορά, και αυτό γιατί, όπως είπαμε και πριν, συνδέεται με τον κόσμο της επιθυμίας, και λειτουργεί βασιζόμενη σε μια μείζονα ανθρωπολογική ομοιογενή συνοχή και εξάρτηση. Ο υπαρκτός φιλελευθερισμός καταδεικνύει τηναδυναμία του ανθρώπου να απεξαρτηθεί από τις καταναλωτικές του επιθυμίες και ανάγκες, ακόμη και όταν η ικανοποίησή τους επιδιώκεται σε βάρος των πραγματικών του αναγκών.Μέσα του, ο άνθρωπος παραμένει δέσμιος των επιθυμιών και εκτίθεται σε συνεχείς αντιφάσεις της με τη φύση του παραπαίοντας πλέον μεταξύ ανάγκης και επιθυμίας, μεταξύ σκοπού και μέσου. Η αγορά του προσφέρει τα μέσα της πραγμάτωσης των σκοπών του, αλλά, ταυτόχρονα, του αποστερεί τη δυνατότητα να τους πραγματώσει. Ο ελεύθερος χρόνος και η χρήση του είναι ένα παράδειγμα του σημερινού αδιεξόδου: τελικά, ο μόνος ελεύθερος χρόνος αρχίζει και μένει σε αυτούς που είναι στο περιθώριο ή που διανύουν την τρίτη ηλικία.

Ο ατομικισμός ως μοντέλο της μαζικής κοινωνίας

Ο τραγέλαφος αυτός της «σύγχρονης» ζωής αποκαλύπτει με σαφήνεια την απουσία ενός ιστορικού και πολιτικού υποκειμένου ικανού να καινοτομεί,  να βγαίνει έξω από τον διαχειριστικό κύκλο των συμφερόντων και των εξουσιών και να τις μετατοπίζει μεταρρυθμιστικά –και το αυτό ισχύει και για τα συμφέροντα και τις εξουσίες. Αυτή τη στιγμή, δεν φαίνεται να υπάρχει ένα πολιτικό υποκείμενο με αυτή τη δυναμική και τα αίτια αυτού τα έχουμε αναλύσει διεξοδικά σε άλλο άρθρο. [3]

Καταλυτικό ρόλο στη διαμόρφωση αυτής της επικίνδυνης κατάστασης έχει παίξει η υιοθέτηση του ατομικιστικού μοντέλου ζωής το οποίο εξαντλεί τα όρια του στον νεποτισμό και τις καταναλωτικές παρέες. Οι παρέες των ανθρώπων είναι καταναλωτικές είτε αυτοί είναι οπαδοί μιας ποδοσφαιρικής ομάδας, είτε είναι τηλεθεατές ενός σήριαλ, είτε οπαδοί ενός κόμματος, θαυμαστές ενός τραγουδιστή, και ούτω καθεξής. Ο συναγελασμός αυτός δεν ενέχει δημιουργικές διεργασίες. Δεν αναπτύσσεται πραγματική ομαδική συνοχή, αλλά ομαδική εξάρτηση, και αυτή είναι μια θεμελιώδης διαφορά που πρέπει να επισημανθεί. Ο ατομικισμός είναι το μοντέλο της σύγχρονης μαζικής κοινωνίας. Θα ήταν σκόπιμο να έχουμε πάντα στον νου μας τον ρόλο των «δημιουργών συναίνεσης», τον ρόλο του πολιτικού και εμπορικού μάνατζμεντ  και τους βασικότερους δημιουργούς αυτών των ρευμάτων σκέψης, εκ των οποίων χαρακτηριστικός εκπρόσωπος είναι ο Έντουαρντ Μερναίηζ. [4]

Χωρίς τη διαμόρφωση ενός πολιτικού και ιστορικού υποκειμένου, το σημερινό σύστημα εξουσίας θα οδεύει ανενόχλητο. Οι ισχυροί παράγοντες θα το διοικούν και θα το συντηρούν με τα συμφέροντα της ισχύος τους και τον ανταγωνισμό τους. Καμία μαζική έκφραση που χρωματίζεται από φονταμενταλιστικές και ολοκληρωτικές προσεγγίσεις δεν μπορεί, επίσης, να αποτελέσει παράγοντα που θα συμβάλλει στο να κάνει η ανθρωπότητα το επόμενο βήμα της. Τόσο ο μέσος πολίτης όσο και οι κοινωνίες δείχνουν να απαξιώνουν την αντίληψη της ενότητας και της ολότητας.

Επιλέγοντας την αυτοκαταστροφή ή ένα νέο μοντέλο ζωής

Η κρίση του περιβάλλοντος είναι ο μόνος παράγοντας κρίσης που φαίνεται πως θα δοκιμάζει το καταναλωτικό μοντέλο ζωής από εδώ και στο εξής, παρόλες τις τεχνολογικές καινοτομίες. Ακόμη και η κρίση του περιβάλλοντος θα μπορούσε να υποτιμηθεί για κάποια περίοδο αν εκδηλωθεί ένας χαοτικός φυσικός κύκλος ομαλοποίησης των φυσικών εξελίξεων σε πλανητικό επίπεδο –εάν, φυσικά, υπάρχει τέτοια περίπτωση. Εν τω μεταξύ, τα προβλήματα συσσωρεύονται συχνά ανεπαίσθητα, σάμπως αυτή η εποχή να συνωμοτεί με τραγικούς όρους και σκοπούς προς τυφλές εξελίξεις, με μια πνευματικά “ακέφαλη” ανθρωπότητα, με πνευματικά ακέφαλες κοινωνίες (και δεν εννοούμε θρησκευτικά).

Πολλοί αντλούν αισιοδοξία για το μέλλον από το γεγονός της διαψευσιμότητας πολλών επικείμενων κρίσεων στο παρελθόν, από ανεπαρκή αντίληψη των κρίσεων αυτών και από την αίσθηση της δυνατότητας συμμετοχής σε μια νέα Μπελ Επόκ για όλους.

Μερικοί σκέπτονται αυτό που είχε πει στον Μεσοπόλεμο ο Πωλ Βαλερύ  – για το πόσα περισσότερα αγαθά έχει στην κατοχή του ο μέσος πολίτης της βιομηχανικής κοινωνίας σε σχέση με τους βασιλιάδες του Μεσαίωνα.  Θα πρέπει, όμως, να ενθυμούνται και τον μεταπολεμικό Πωλ Βαλερύ που δήλωσε πως τώρα πια ξέρουμε ότι η ανθρωπότητα μπορεί και να καταστραφεί.

Ο δρόμος μπροστά μας είναι πολύ δύσκολος για να μπορούμε να έχουμε συμπερασματικές βεβαιότητες και εκτιμήσεις, αλλά μπορούμε να πούμε με κάποια δόση σιγουριάς ότι –πέραν των ρεαλιστικών παικτών του ανταγωνισμού, της ισχύος και της αγοράς– η απουσία ενός πολιτικού και ιστορικού υποκειμένου με σαφή προσανατολισμό δεν προμηνύει κάτι καλό, ούτε για τα άτομα, ούτε για τις κοινωνίες. Κάτι σάπιο υπάρχει στο βασίλειο των ιστορικών μας φαινομένων. Μέχρι στιγμής, δεν φαίνεται να υπάρχουν αρκετοί που να θέλουν να εντοπίσουν αυτή τη σήψη και να την αντιμετωπίσουν με νηφαλιότητα και ενάργεια, χωρίς φασιστικούς, ολοκληρωτικούς και φονταμενταλιστικούς πυρετούς και αναχρονισμούς. Η ανθρωπότητα είναι, πολιτικά και ιστορικά, αδύναμη και ανεπαρκής – τόσο αδύναμη και ανεπαρκής όσο την καθιστούν τα κύτταρά της: οι άνθρωποι.

Χρειάζεται μια πνευματική ενατένιση και επίκληση που να απελευθερώσει την ανθρωπότητα από τη δυναστεία της επιθυμίας και της ισχύος. Όλα θα εξαρτηθούν, πλέον, από τα αναδυόμενα πεδία ανταγωνισμού και την περιβαλλοντική κρίση και νέμεση.

Χρειάζεται ένα νέο πρότυπο ή παράδειγμα ανθρώπινου βίου. Ο πολιτισμός είναι βασίζεται, εξ ολοκλήρου, στην κατανάλωση. Η κατανάλωση έχει αμβλύνει την κρίση και τον τρόπο ζωής μας και το ζήτημα είναι το εάν θα  επιτρέψουμε να πεθάνουμε επιδιώκοντας να καταναλώνουμε, με την διασκέδαση, με τη λήθη των Λωτοφάγων, με την αυτοκαταστροφικότητα ενός απόλυτα οικονομικού πολιτισμού. [5]

Η αυτοκαταστροφική δυναμική υπάρχει, καθώς ξέρουμε πολύ καλά ότι και οι γεωπολιτικές αντιπαλότητες έχουν οικονομικό αντικείμενο. Ο Αρκτικός Κύκλος θα αποτελέσει ένα τέτοιο επικίνδυνο αντικείμενο αντιπαλότητας. Ο ανταγωνισμός και η μετατόπιση ισχύος προς τις αναδυόμενες (οικονομικά) μεγάλες δυνάμεις –της Κίνας, της Ινδίας και της Βραζιλίας– θα συνεχιστεί και θα πάρει και πολιτικές και στρατηγικές μορφές. Τόσο οι λαοί που έχουν ένα ικανοποιητικό καταναλωτικό επίπεδο όσο και οι ισχυροί οικονομικοί και πολιτικοί παράγοντες θα επιδιώξουν να διατηρήσουν τα κεκτημένα τους. Εκεί, υπάρχει ο χώρος της τραγωδίας, της μοίρας και της νέμεσης. Δυστυχώς, η παραβολή του άφρονος πλουσίου δεν απηχεί στην προτεσταντική ηθική του καπιταλισμού. Έχουμε εξοβελίσει κάθε διδακτική προσέγγιση των προβλημάτων μας, υιοθετώντας ως πρώτιστη αρχή την ικανοποίηση των επιθυμιών μας και των συμφερόντων μας. Μάλλον, λοιπόν, θα πεθάνουμε εξαιτίας των συμφερόντων μας.

Αναφορές:
[1]
 Κορνήλιος Καστοριάδης ,Ψευδείς ανάγκες και εργατικό κίνημα, solon.org.gr 
[2]
 Αλέξανδρος Μπέλεσης, Kαρλ Γιούνγκ: Οι αλλαγές ξεκινούν από τα άτομα, solon.org.gr 
[3]
 Γιάννης Ζήσης , Παρακμή και αναγέννηση του εργατικού κινήματος – Ά Μέρος”, solon.org.gr 
[4] 
Γκορ Αλ, 2008, “Προσβολή στη Λογική”, εκδ. Η Καθημερινή. Τα δύο παρακάτω  αποσπάσματα είναι ενδεικτικά της επικεντρωμένης προσπάθειας τόνωσης της επιθυμίας που καλείται –μετά τον στιγματισμό με τον όρο Γκεμπελισμός– με τον όρο «δημιουργία συναίνεσης».
Edward Bernays: «Αν καταλάβουμε πως λειτουργεί το μυαλό των ανθρώπων, είναι άραγε εφικτό να ελέγξουμε και να κατευθύνουμε τις μάζες κατά το δοκούν, δίχως αυτό να γίνεται αντιληπτό; Η πρόσφατη πείρα από την αξιοποίηση της προπαγάνδας δείχνει ότι, ναι, είναι εφικτό, τουλάχιστον ως ένα σημείο και μέσα σε ορισμένα όρια». σελ.122.
Paul Mazur: «Πρέπει να αλλάξουμε την κουλτούρα των Αμερικανών, ώστε πια να μην επιδιώκουν την ικανοποίηση μόνο των αναγκών τους, αλλά και των επιθυμιών τους. […] Οι άνθρωποι πρέπει να μάθουν να επιθυμούν, να ζητάνε καινούρια πράγματα, έστω και αν δεν έχουν ακόμη καταναλώσει τα παλιά. Πρέπει να διαμορφώσουμε μια νέα νοοτροπία στον καταναλωτή. Τον πρώτο λόγο θα πρέπει να έχουν οι επιθυμίες των ανθρώπων, και οι ανάγκες τους». σελ. 120.
[5] Στιούαρτ Μακ Μίλλεν, “Διασκεδάζοντας…μέχρι θανάτου, solon.org.gr

Γιάννης Ζήσης, συγγραφέας

Φωτογραφία: wikimedia

Πρώτη δημοσίευση: 9 Μαρτίου 2012

(solon.org.gr)

Σχετικά άρθρα