ΠΡΑΓΜΑΤΙΣΜΟΣ, ΠΛΟΥΡΑΛΙΣΜΟΣ & ΑΝΟΙΚΤΗ ΚΟΣΜΟΘΕΩΡΗΣΗ (του Γιάννη Ζήση)
Πραγματισμός συγκαταβατικότητας και συναίνεσης
Η δικαιοσύνη καλείται να λειτουργήσει –και λειτουργεί– υπό το καθεστώς ενός πραγματισμού. Διαφορετικά, θα καταλήξει σε έναν θεσμικό και ηθικό ολοκληρωτισμό. Η δικαιοσύνη μπορεί να λειτουργήσει υπό τους όρους μιας εξελικτικής εκτίμησης. Θεμελιώδης προϋπόθεση για αυτό αποτελεί η νηφαλιότητα. Για να υπάρξει όμως μια αξιολογητική επάρκεια απαιτείται και η διαφάνεια ώστε αυτή να μπορέσει να λειτουργήσει. Η δικαιοσύνη, δηλαδή, ως αξιολογητικός και αποδοτικός μηχανισμός, αναδεικνύεται ως η ανάγκη μιας ολιστικής δυναμικής, μιας σύνθεσης η οποία τελεί υπό έναν εξαιρετικό πραγματισμό.
Ο πραγματισμός που επιζητείται δεν είναι μια κυνικότητα ισχύος, αλλά ένας πραγματισμός συγκαταβατικότητας και συναίνεσης, ο οποίος προϋποθέτει έναν βαθμό κοινωνικής αυτογνωσίας τόσο για τις οικονομικές όσο και για τις πολιτικές λειτουργίες. Εδώ, προβάλλει, και πάλι, η αναγκαιότητα και η συνδρομή της εκπαίδευσης και της ατομικής και της κοινωνικής ποιότητας.
Ο πραγματισμός αυτός λειτουργεί:
- ως πεδίο διαλεκτικής σε θέσεις αντίθεσης,
- ως πεδίο αρμονίας στη διαμάχη, στη σχέση αντιθέτων,
- ως αγορά θεσμικά ρυθμισμένη και αλληλέγγυα (η αγορά υποδηλώνει επικοινωνία).
Πλουραλισμός, αξιακός και θεσμικός
Όλες οι αξίες προϋποθέτουν μια ολιστική ανοικτότητα και αυτή δεν μπορεί να εξυπηρετηθεί σήμερα. Εδώ, ερχόμαστε στο πέμπτο αξιακό πεδίο που είναι ο θεσμικός πλουραλισμός. Αρχικά, ο θεσμικός πλουραλισμός ξεκίνησε από τη διάκριση των τριών εξουσιών, αλλά, πλέον, έχει διευρυνθεί. Στον θεσμικό πλουραλισμό ανευρίσκονται, επίσης, τα κοινοτικά και τα ατομικά συγκριτικά πλεονεκτήματα, ο κοινωνισμός και ο φιλελευθερισμός. Βέβαια, ο θεσμικός πλουραλισμός δεν πρέπει να απολήγει σε θεσμικό πληθωρισμό αλλά να προάγει τη δυναμική του μετασχηματισμού της πολιτικής, της διακυβέρνησης και της εξουσίας σε ένα πεδίο ανάδειξης μιας συνεργατικής εμπορικής και ποιοτικής πολιτικής· ο θεσμικός πλουραλισμός πρέπει να υφίσταται ως πεδίο συνθετικό υπό όρους ποιότητας. Έτσι θα μπορεί να λειτουργεί:
- η ισηγορία, χωρίς να απολήγει σε αναποτελεσματικότητα·
- η συνεργατικότητα, χωρίς να απολήγει σε ολοκληρωτισμό.
Για να αναπτυχθεί αυτό χρειάζεται σαφώς και πάλι η υποστήριξη με όρους γνώσης, διαφάνειας, πληροφορίας.
Όλες οι αξίες υποδηλώνουν μια ανθρωπολογική και μια θυμική αναβάθμιση, μια αναθέρμανση του συστήματος, των υποκειμένων αλλά και των θεσμών.
Ανοικτή κοσμοθεώρηση και εσωτερική δυναμική
Οπωσδήποτε, όλοι αυτοί οι παράγοντες πρέπει να κατατείνουν στην προοδευτικότητα. Στο σημείο αυτό, ερχόμαστε στο έκτο αξιακό πεδίο, καθώς δεν μπορεί να υποστηριχθεί η προοδευτικότητα χωρίς μια νέα συνειδησιακή δυναμική.
Η προοδευτικότητα των αξιών μπορεί να βασιστεί στην ανοικτή κοσμοθεώρηση και στην εσωτερική δυναμική του ανθρώπου, στην εθελοντική και εκούσια δυναμική του. Αυτό σημαίνει μια θεώρηση – αναγνώριση της υποκειμενικότητας, μια φαινομενολογική και υπαρξιακή κοσμοθεώρηση όπου μια συνείδηση δεν θα επιδιώκει τον θάνατο των άλλων, αλλά θα αναγνωρίζει καθολικά το υποκείμενο και την οντότητα. Αυτή η θεώρηση αφορά και την αναγνώριση της οντότητας τόσο περιβαλλοντικά όσο και στο πεδίο της διάστασης του όντος. Προϋποθέτει μια αναγνώριση του λόγου τόσο στο όλο όσο και στο μέρος. Σε αυτή την κατεύθυνση μπορεί να επιδιωχθεί η ανέλιξη και η προοδευτικότητα χωρίς να καταλήξει σε μια επιβολή. Η προοδευτικότητα μπορεί να υπάρξει σε ένα πεδίο ανάδυσης των ιδεών και των οντοτήτων –αξιακά και συστημικά– με όρους ανοικτής λειτουργίας των συστημάτων. Έτσι, θα αποφύγουμε τον ολοκληρωτισμό. Με όρους ενός εσωτερισμού, προκύπτουν οι αξίες, η ιδεολογικότητα, η προοδευτική κατεύθυνση και η σύνθεση.
Στον περιορισμό του πληθωριστικού χαρακτήρα συμβάλλει η απαίτηση για αποτελεσματικότητα. Ακόμη και η οργάνωση πρέπει να έχει αποτελεσματικότητα· διαφορετικά, θα εξελιχθεί σε μια γραφειοκρατική και επαγγελματική κλειστότητα και σε μια ολοκληρωτική ειδίκευση. Άρα, η απαίτηση αφορά μια ανοικτή κοσμοθεώρηση που θα διακρίνεται από αποτελεσματικότητα και στόχευση. Αυτό αφορά τόσο τους στόχους όσο και τη μέθοδο. Η αναζήτηση μιας αποτελεσματικής μεθόδου μπορεί να περιλαμβάνει και τη μεθοδολογική υπερβατικότητα – τη μεθοδολογική προσέγγιση της μεθόδου και την υπέρβασή της, δηλαδή– υπό την έννοια του πλουραλισμού, όπως προτείνει, παραδείγματος χάριν, και ο Φεγεράμπεντ στη δική του κοσμοθεώρηση και κοσμολογία. Και σε αυτό το σημείο, αλλά και προς αυτό το σημείο, χρειάζεται συνεκτική διαμεσολαβητική αποτελεσματικότητα, ακόμη και για την ίδια τη συμμετοχικότητα ως στόχο και μέθοδο και την ίδια την διαβούλευση, αποτελεσματικότητα για τη διακυβέρνηση και για τις αξίες. Αυτό προεξοφλεί ότι η οργάνωση δεν μπορεί να είναι αυτοσκοπός.
Συστημική οργανωτική συνέργεια
Ωστόσο, οι αξίες δεν υπάρχουν ερήμην των αποτελεσμάτων και της αιτιατής δυναμικής. Το αίτημα της αποτελεσματικότητας αφορά, βέβαια, και το οικονομικό και το θεσμικό πεδίο· αφορά, δηλαδή, και την αντιμετώπιση της διαφθοράς αλλά και την αντιμετώπιση της ένδειας -εξάντλησης και στενότητας των πόρων ακόμα και για την ίδια την αειφορία και για την ίδια την αποσύνδεση, την περιβαλλοντική λιτότητα.
Όλες οι αξίες φωτίζονται στο πλαίσιο μιας συσχέτισης μεταξύ τους, μιας συνέργειας. Συνεπώς, στη συσχέτιση, τη συνάφεια, τη σύνθεση και την ολιστικότητα αναδεικνύονται:
- η ολότητα, ως πεδίο υπερβατικότητας·
- η εξατομίκευση, ως πλουραλισμός και απελευθερωτική επικουρικότητα και ως αφθονία.
Σε αυτό το αξιακό πεδίο, είναι επιτακτική η αναγκαιότητα της συνειδησιακής ή της πολιτισμικής και της συστημικής ή οργανωτικής και θεσμικής συνέργειας, καθώς και η ατομική και κοινοτική απόδοση και συνέργεια.
Το προοδευτικό ή το εξελικτικό αυτό μέτρο, η μέση οδός υπό όρους όχι αμβλύτητας αλλά αποτελεσματικότητας και ουσιαστικότητας, είναι:
- ένα πεδίο διαρκούς εξέλιξης και συνθετικής και απελευθερωτικής καινοτομίας·
- ένα πεδίο όπου η ουσιαστική πολιτική κάθαρση, ανανέωση, διακυβέρνηση και εξέλιξη πραγματώνονται.
Η πολιτική έχει ανάγκη από κάθαρση, από ανανέωση και από εξέλιξη. Η κάθαρση, για να είναι ουσιαστική, συνεπάγεται ανανέωση και εξέλιξη.
Επιδιώκοντας μια υγιή πολιτική, πρέπει να δούμε την ανάγκη του ανθρωπολογικού υποβάθρου αλλά και του ανθρωπολογικού εποικοδομήματος της πολιτικής σε νέα βάση, με νέους ορίζοντες και με νέα προοπτική. Αυτή η δυναμική πρέπει να είναι διαγενεακή, εκπαιδευτική, θεσμική και πολιτισμική.
Πρέπει να βάλουμε ένα τέλος στην ένδεια των αξιών, η οποία αφήνει κενό στο οποίο αναγορεύονται ως αυταξίες η ιδιοτέλεια, η αλλοτρίωση, και οι θεσμικοί μονόδρομοι, η αγορά και η εξουσία. Χρειάζεται ένας νέος συγκερασμός, ένα νέο πεδίο προόδου και πνευματικής συνδιαλλαγής και τα ζητήματα της πολιτικής για την απελευθέρωση της μαζικής ζωής στον άνθρωπο και στον κόσμο μέσα από την αλληλέγγυα απελευθέρωση της ατομικής ζωής.
Αυτός είναι ο δρόμος της αφθονίας ή της περισσής ζωής, αυτός είναι ο δρόμος του αγαθού, του ωραίου και του αληθινού. Το αίτημα της Γης της απλότητας, δεν εξυπηρετείται από μια απλοϊκότητα. Η απλότητα επιτυγχάνεται μέσα από την αφαίρεση και τη θεώρηση σε ένα πεδίο σύνθεσης των ζητημάτων και υπό τη δυναμική ενός μέτρου, μιας ολιστικής θεώρησης.
Γιάννης Ζήσης
Το παρόν κείμενο αποτελεί μέρος του δοκιμίου με τίτλο “Πολιτικές αξίες και αξιοπιστία στη νέα εποχή” το οποίο δημοσιεύεται σταδιακά.