Το μεγαλύτερο πρόβλημα του ανθρώπου είναι συνυφασμένο με την κοινωνική του συγκρότηση, λαμβανομένης υπόψη της άτεγκτης και αδήριτης οικολογικής συνθήκης της ζωής του.
Ο άνθρωπος, χάριν της κοινωνικής συγκρότησής του, δεν θυσίασε μόνο την ελευθερία του –που ο Ρουσσώ θεωρεί ως τη βάση του Κοινωνικού Συμβολαίου–[1] αλλά υποχρεώθηκε να θυσιάσει και ένα μέρος της ζωικότητάς του.
Το θεμελιώδες όμως πρόβλημα της ιστορίας είναι ότι ο άνθρωπος δεν κέρδισε στην συγκρότηση αυτή την ισότητα, αλλά μια πρόσθετη ανισότητα. Στην ουσία, το αρχικό κοινωνικό συμβόλαιο, η ιδρυτική συναλλακτική του βάση, παρέμεινε ως ιδεατό. Η ανταλλαγή της ελευθερίας για λογαριασμό της ασφάλειας με βάση την ισότητα παρέμεινε ως ιδεατό.
Γι’ αυτήν τη «δυστοκία», η Ιωάννα Μουτσοπούλου παρατηρεί:
«Η ισότητα διακηρύσσεται από τα περισσότερα συντάγματα. Η αδελφοσύνη όμως εκλαμβάνεται ως μία συναισθηματική και, επομένως, μερικώς ανόητη έννοια. Αλλά η αλήθεια δεν είναι αυτή. Η αδελφοσύνη απορρέει από την κοινή καταγωγή και τον κοινό σκοπό των όντων. Ωστόσο, αντί της αδελφοσύνης έχουν χρησιμοποιηθεί άλλες έννοιες, υποκατάστατες, όπως η συλλογικότητα και η κοινωνία, οι οποίες όμως υπαγορεύονται από την ανάγκη για επιβίωση –χωρίς αυτό να αναιρεί την παραπάνω σκέψη του Ρουσσώ. Στην περίπτωση που δεχόμαστε μόνον τα υποκατάστατα, πρέπει αναγκαστικά να δεχθούμε και τον ανταγωνισμό που εμπεριέχουν και τη συνθλιπτικότητά του. Αν, από το άλλο μέρος, δεχθούμε την ενιαιότητα του Εαυτού ως φύση, τότε έχουμε το δικαίωμα απέναντι στο περιβάλλον αλλά αναλαμβάνουμε και την ευθύνη απέναντί του. Η διαφορά αυτή οφείλεται στο ότι, τότε, θα δεχόμαστε πως κάθε αρχή ισχύει για όλους το ίδιο. Τότε μόνον οι αρχές, οι αξίες και η ηθική έχουν πραγματικό υπόβαθρο. Δυστυχώς, αυτό είναι κάτι που ποτέ δεν αποδέχθηκε ο άνθρωπος.» [2]
Η αποτυχία της ανταλλαγής της ελευθερίας για λογαριασμό της ασφάλειας με βάση την ισότητα συνέβη γιατί η συναλλαγή αυτή έγινε ένα παίγνιο διαμεσολάβησης. Η οργάνωση, η κοινωνική συμβολοποίηση του αρχέγονου, του ιστορικού και του πολιτισμένου ανθρώπου παρέμεινε μακράν του ιδεατού της ισότητας, ως οργανωτικής και θεσμικής βάσης. Η παραχώρηση της ελευθερίας για λογαριασμό της ασφάλειας με βάση την ισότητα καθηλώθηκε σε ένα παίγνιο διαμεσολάβησης ανάμεσα στο συμβόλαιοκαι της συλλογικότητας ή σε ένα παίγνιο διαμεσολάβησης επί τη βάσει της κοινωνικής συγκρότησης.
Η αντιπροσώπευση κυριάρχησε με μια πολλαπλότητα μορφών. Ανέδειξε την ανισότητα και μόχλευσε τη διαφορετικότητα ως κυρίαρχη όψη εις βάρος της ισότητας και της ενότητας. Στην πράξη, η αντιπροσώπευση δεν προστάτευσε την ισότητα και την ενότητα, παρότι αυτός ήταν ο βασικός λόγος θέσμισής της από την οργανωμένη κοινωνία.
Αυτό ήταν, εν μέρει, φυσικό επακόλουθο του γεγονότος ότι τα ζωικά στοιχεία συνέχισαν –και συνεχίζουν– να κυριαρχούν στον ανθρώπινο πολιτισμό, εμπλουτισμένα με ιστορικές, πολιτισμικές και ψυχολογικές επινοήσεις που ακουμπούν στον πάνω στο ζωικό ψυχισμό.[3]
Κοινωνικό συμβόλαιο και παίγνια ενσωμάτωσης
Το αίτημα για ειρήνη μέσω διαμεσολάβησης, αντιπροσώπευσης και θέσμισης μετέθεσε την άμεσηπροσωπική και διαπροσωπική σύγκρουση –που στόχος της είναι η δυναμική κοινωνικής ένταξης– στην έμμεση σύγκρουση ή στην παρεξηγησιμότητα για λογαριασμό συμβόλων. Έτσι, τα συναλλακτικά μέσα, όπως είναι το χρήμα, η εξουσία, η επωνυμία, η ανθρώπινη σχέση, η ζωική ή ερωτική σχέση, η ιδιοκτησία, οι πεποιθήσεις, έγιναν μέσα όχι μόνο αδιάλλειπτης συνοχής, αλλά και συνεχούς διένεξης. Διατήρησαν την ανασφάλεια και έγιναν πεδία εξοικείωσης και συνήθειας, σε ένα καθεστώς ανισότητας και εξουσίας. Μετέφεραν την άμεση θηρευτική και αναπαραγωγική σύγκρουση σε ένα πιο αναπτυγμένο ορίζοντα μορφών, οργάνωσης και σχέσεων. Επίσης, διέθεταν την πειστικότητα μπροστά στον φόβο και τη δυσκολία της ανθρώπινης βιολογικής και κοινωνιοψυχολογικής μοναξιάς, αλλά και την πειστικότητα που τους παρείχαν τα πολιτισμικών εργαλεία του ανθρώπινου βίου.
Με αυτόν τον τρόπο, η ζωή του ανθρώπου έγινε ένα παίγνιο ενσωμάτωσης και διαμεσολαβητικής δυναμικής, τόσο σε πολιτισμικό όσο και σε ψυχολογικό επίπεδο. Η ενσωμάτωση υποδήλωνε την πίστη της κοινωνίας σε μια καθήλωση του ανθρώπου σε ορισμένη θέση ενσωμάτωσης. Η διαμεσολαβητική δυναμική, ως σημείο κινήτρων αλλά και δυναμικής, λειτουργούσε πάντα στην κατεύθυνση μιας μετατόπισης τόσο από μία θέση σε μία άλλη, όσο και ως επιρροή, από μια θέση τρίτου παράγοντα σε αυτή τη θέση ενσωμάτωσης.
Κοινωνικό συμβόλαιο και ζωικότητα του ανθρώπου
Η διαμεσολαβητική αγορά –ή το παίγνιο της διαμεσολάβησης– λειτουργεί με όρους επαγωγής του ζωικού χαρακτήρα των κινήτρων και της κοινωνικής συγκρότησης του ανθρώπινου πολιτισμού με υβριδική πρόσμειξη και δυναμική που εκκινεί από ένα ιδεατό. Το ιδεατό αυτό, έναντι της καθαρά ανθρωπογενούς διαμεσολάβησης, προφανώς προηγείται της διαμεσολάβησης. Υπάρχει μια διαισθητική, αφετηριακή παραχώρηση της ελευθερίας στη βάση της ισότητας και της ασφάλειας. Η ισότητα λογίζεται ως το ισοδύναμο της ελευθερίας και η ασφάλεια ως η ελάχιστη –έστω- διασφάλιση της ελευθερίας μέσα σε αυτή την υποτιθέμενη ισότητα. Το επιχείρημα της ασφάλειας γίνετι πειστικό είτε στο πλαίσιο κάποιας απειλής, είτε στο πλαίσιο μιας αρέσκειας, που έτσι, σιγά-σιγά, ελαχιστοποιεί τη διακινδυνευτική εξέλιξη.
Το ιδεατό –ακόμη και ως αρχέγονο πρότυπο– προηγείται της διαμεσολάβησης όπως η ψυχή, ως ο ενύπαρκτος Λόγος, ως ενύπαρκτη οντότητα,.προηγείται της νοητικοποίησης και της ατομικοποίησης. Το ιδεατό είναι η βάση του κοινωνικού συμβολαίου, ακόμη και αν αυτό λειτουργεί εργαλειακά σε μια ζωική σχέση. Υπάρχει, δηλαδή, μια επικοινωνιακή διαισθητικότητα σε όλη την κλίμακα ανάπτυξης σχέσεων και συλλογικής δυναμικής.
Στο επίπεδο της ζωικής επικοινωνίας, υπάρχει ένας διαισθητικός χαρακτήρας επικοινωνίας και σχέσης. Εδώ, η διαμεσολάβηση γίνεται υποσυνείδητα και αποτελεί ένα πιο σύνθετο χαρακτηριστικό του ανθρώπου. Κι εδώ ακριβώς απατείται, όλο και πιο ξεκάθαρα, ο χαρακτήρας του κοινωνικού συμβολαίου. Όμως, αυτός ο χαρακτήρας είναι βαθιά βυθισμένος στην οργανικότητα του ανθρώπου και στις ζωικές καταβολές της. Έτσι, οι επινοήσεις εκπίπτουν από την εργαλειακή χρησιμότητα και την δικαιϊκότητα τους. Ως προς την εργαλειακότητά τους, οι επινοήσεις συχνά έχουν μια φθίνουσα απόδοση και μια βαρβαρική εκτροπή.
Κατά τον Εντγκάρ Μορέν, «η βαρβαρότητα δεν είναι ποτέ ένα απλό στοιχείο που συνοδεύει τον πολιτισμό, αλλά αποτελεί οργανική συνιστώσα του. Ο πολιτισμός παράγει βαρβαρότητα, κυρίως κατακτητική και κυριαρχική». [4]
Ως προς την δικαιϊκότητα, παρατηρούμε την απώλεια του ιδεατού και την καθήλωση της ιστορίας, του πολιτισμού και των θεσμών στην εργαλειακή τους εκτροπή και εντροπία. Αυτό συνέβη και με την ιδέα της ιδιοκτησίας, που, επίσης, έχει ζωική καταβολή.
Η ιδέα της ιδιοκτησίας έχει την καταβολή της από τον ζωτικό χώρο, από την αναπαραγωγική, τη θηρευτική και την ανταγωνιστική κυριαρχία. Έτσι, η ιδέα της ιδιοκτησίας πέρασε από τα ζωικά πρότυπα ισχύος στις σχέσεις εξημέρωσης και εκμεταλλευτικής εξοικείωσης των ζώων, στην κατοχή της γης αλλά και στην ανθρώπινη εργασία είτε ως δουλεία είτε ως συναλλακτική μίσθωση για την εργαλειακή παραγωγή.
Σύνοψη
- Το μεγαλύτερο πρόβλημα του ανθρώπου είναι συνυφασμένο με την κοινωνική του συγκρότηση.
- Η ανταλλαγή της ελευθερίας για λογαριασμό της ασφάλειας με βάση την ισότητα παρέμεινε ως ιδεατό.
- Αυτό έγινε γιατί ο χαρακτήρας του Κοινωνικού Συμβολαίου είναι βαθιά βυθισμένος στην οργανικότητα του ανθρώπου και στις ζωικές καταβολές της.
Αναφορές:
[1] Ρουσσώ, Ζαν – Ζακ, “Το Κοινωνικό Συμβόλαιο”, εκδ. Πόλις, 2004, σελ. 61:
«Να βρεθεί μια μορφή συνένωσης που θα υπερασπίζεται και θα προστατεύει με όλη τη δύναμη από κοινού το πρόβλημα και τα αγαθά κάθε μέλους κατά τρόπο ώστε ο καθένας, αν και σχηματίζει ενιαίο σώμα με όλους, θα υπακούει ωστόσο μόνο στον εαυτό του και θα παραμείνει το ίδιο ελεύθερος όσο και πριν. Αυτό είναι το θεμελιώδες πρόβλημα στο οποίο το κοινωνικό συμβόλαιο δίνει τη λύση.»
[2] Ιωάννα Μουτσοπούλου, “Το Κράτος στην ελεύθερη οικονομία (Μέρος Β΄): Κράτος λίγων ή κράτος όλων;”
[3] Φρόυντ, Σίγκμουντ, “Για τον Πόλεμο και τον Θάνατο”, 1988, εκδ. Επίκουρος.
Από την αλληλογραφία του Φρόυντ με τον Άλμπερτ Αϊνστάιν με θέμα τα αίτια του Α´ Παγκοσμίου Πολέμου. Έχοντας βιώσει τον καταστροφικό πόλεμο, κάνουν μερικές χαρακτηριστικές διαπιστώσεις:
Φρόυντ: «Οι συγκρούσεις συμφερόντων μεταξύ των ανθρώπων λύνονται κατά βάση με τη χρήση βίας.Το ίδιο συμβαίνει σε ολόκληρο το ζωικό βασίλειο, από το οποίο ο άνθρωπος δεν θα έπρεπε να αποκλείει τον εαυτό του» (σελ. 64).
Άλμπερτ Αϊνστάιν: «Πώς είναι δυνατόν να εξάπτεται η μάζα με την βοήθεια αυτών των μέσων και να φτάνει στην παραφορά και στην αυτοθυσία; Η απάντηση μπορεί να είναι μόνο αυτή: Ο άνθρωπος έχει μέσα του την ανάγκη να μισεί και να εξοντώνει. Αυτή η προδιάθεση βρίσκεται συνήθως σε λανθάνουσα κατάσταση και μόνο στους αποκλίνοντες από το κανονικό εκδηλώνεται φανερά – είναι όμως εύκολο να αφυπνιστεί και να λάβει διαστάσεις μαζικής ψύχωσης». (σελ. 86).
[4] Μορέν, Εντγκάρ, “Ευρώπη Πολιτισμός και Βαρβαρότητα”, εκδ. Εικοστού Πρώτου, 2005 , σελ.17.
Το παρόν κείμενο αποτελεί μέρος του δοκιμίου με τίτλο “To αίνιγμα του ανθρώπου της ιστορίας και του πολιτισμού”.
Γιάννης Ζήσης, συγγραφέας
Πρώτη δημοσίευση: 18 Ιουλίου 2011
Φωτό: wikimedia
