ΕΘΝΟΣ & ΚΡΑΤΟΣ, ΣΥΝΘΕΣΗ & ΣΧΕΔΙΟ ΙΔΕΩΝ

ΤΟ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΚΟΣΜΟΠΟΛΙΤΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ ΤΟΥ ΚΑΝΤ (του Γεράσιμου Βώκου)

Kant portrait - Σόλων ΜΚΟ
image_pdfimage_print

Kant portrait - Σόλων ΜΚΟ200 χρόνια μετά τη σύνταξη από τον μεγάλο φιλόσοφο του σχεδίου «Για τη διαρκή ειρήνη»

Με την απάντηση στο ερώτημα «Τι είναι Διαφωτισμός» ο Καντ προτείνει έναν αδρό ορισμό του τελευταίου: πρόκειται για την ενηλικίωση του ανθρώπου με την έξοδο από την ανωριμότητα και την είσοδό του στην ωριμότητα, διαδρομή που συντελείται με την προσωπική και δημόσια ευθύνη του καθενός. 
Από τη σκοπιά του Διαφωτισμού, ο πρώτος ρόλος ανήκει στον Λόγο, τόσο θεωρητικό όσο και πρακτικό, του οποίου ο Καντ όρισε με ακρίβεια τις δυνατότητες και τα όρια. Εφοδιασμένοι με τη στέρεη σκευή της κριτικής φιλοσοφίας, οι άνθρωποι μπορούν εφεξής να σχεδιάσουν το μέλλον με τάξη και φρόνιμη αισιοδοξία, έχοντας στον νου τους το καλό της ανθρωπότητας.

Αλλά η προοδευτική πορεία του ανθρώπινου γένους προς το καλό δεν εξαρτάται μόνο από τα άτομα που είμαστε· συναρτάται, επίσης, με την ύπαρξη των κρατών στη σκηνή της παγκόσμιας Ιστορίας και τον φυσικό ανταγωνισμό που κυριαρχεί, με τη μορφή του πολέμου, στις σχέσεις τους. Ο επικίνδυνος αυτός ανταγωνισμός, όμως, εγκλωβίζει την Ιστορία σε μια κατάσταση άναρχης βαρβαρότητας και την περιορίζει στον κλειστό στίβο της συνεχούς και παράλογης αναμέτρησης. Η μοναδική έλλογη απάντηση στην καταστροφική αυτή προοπτική είναι η Κοινωνία των Εθνών, όπως η κοινωνία των πολιτών ήταν η αποτελεσματική απάντηση στη φυσική κατάσταση όπου ζούσαν οι άνθρωποι πριν από τη σύσταση του κράτους.

Αυτοί είναι, σε γενικές γραμμές, οι όροι που υπαγορεύουν στον Καντ τη σύνταξη του φιλοσοφικού σκιαγραφήματος που επιγράφεται Για τη Διαρκή Ερήνη (1795) και του οποίου εορτάστηκαν προσφάτως με λαμπρότητα, στη Γερμανία, τα 200 χρόνια. Πρόκειται για ένα σύντομο πόνημα, όπου ο ιδρυτής της κριτικής φιλοσοφίας εμπνέεται από την αναμφισβήτητα ριζική αισιοδοξία του: η πορεία προς την ειρήνη είναι μία από τις όψεις της ίδιας της πορείας των πραγμάτων, η οποία με τη σειρά της προσανατολίζει τη σκέψη από το ανορθολογικό στο ορθολογικό πρόσωπό της, πραγματοποιώντας, έτσι, την ανθρώπινη ελευθερία. Παρ’ όλο που η πορεία αυτή είναι δύσκολη, παρ’ όλο που είναι γεμάτη παγίδες, ένα είναι το σίγουρο: θα έρθει μια μέρα όπου το δίκαιο θα θριαμβεύσει, ανακηρύσσοντας παντού την επικράτηση του Λόγου και της Ελευθερίας.

Η Διαρκής Ερήνη εντάσσεται σε μια μακρά παράδοση κοσμοπολιτισμού, η οποία μοιάζει να ξεκινά με τους στωικούς. Ο ίδιος ο Καντ εκτιμά ότι ο κοσμοπολιτισμός συνδέεται με την πρόοδο και δεν αποτελεί ονειροπόληση οραματιστών· αντίθετα με τον αιώνα του Διαφωτισμού, σήμανε την ώρα για τους πολίτες των κρατών να αποφασίσουν επιτέλους τη μεταμόρφωσή τους σε πολίτες του κόσμου: το παγκόσμιο κοσμοπολιτικό κράτος, υπό τη μορφή της Κοινωνίας των Εθνών ­ η έκφραση βρίσκεται στον Καντ ­, είναι το υπέρτατο σχέδιο της φύσης.

Αν τα ουτοπικά σχέδια για την πραγματοποίηση αυτού του κράτους ξεκινούν από τον Μεσαίωνα και παίρνουν σαφή μορφή στην Αναγέννηση, ο 18ος αιώνας θεωρεί το αίτημα εφικτό και το εγγράφει στην ημερήσια διάταξη. Πολλοί είναι οι συγγραφείς που προτείνουν ηθικούς κανόνες και νομικούς κανονισμούς, οι οποίοι αποβλέπουν στην οργάνωση και στη διατήρηση της παγκόσμιας ειρήνης. Αν ο Βολταίρος, περισσότερο απαισιόδοξος, παραμένει σκεπτικός, γιατί θεωρεί ότι ο πόλεμος αποτελεί την αναπότρεπτη μοίρα των ανθρώπων, η Γαλλική Ακαδημία ιδρύει, το 1766, το Βραβείο Ειρήνης. Το καντιανό σκιαγράφημα πρέπει να τοποθετηθεί μέσα σε αυτό το κλίμα ανθρωπιστικής ευφορίας και νομικής αισιοδοξίας, με το οποίο συντονίζεται ο Διαφωτισμός στο σύνολό του.

Δέκα χρόνια πριν από τη σύνταξη της Διαρκούς Ειρήνης, ωστόσο, ο Καντ είχε αντιμετωπίσει με κάποια απόσταση τη «μυθιστορηματική ιδέα» μιας «μεγάλης Κοινωνίας των Εθνών», παρ’ όλο που αναγνώριζε ότι η ιδέα αυτή είχε «ένα σοβαρό θεμέλιο». Στην προκειμένη περίπτωση, οι επιφυλάξεις του φιλοσόφου φαίνεται να οφείλονται στα ειρωνικά σχόλια που είχε προκαλέσει το Σχέδιο για τη διαρκή ειρήνη του Αβά Saint Pierre, που δημοσιεύτηκε το 1713. Πρέπει να υποθέσουμε ότι στο ενδιάμεσο ο Καντ πείστηκε πως η παγκόσμια ειρήνη δεν αποτελεί ούτε «όνειρο φιλοσόφου» ούτε χίμαιρα· όχι μόνο δεν πρόκειται για ιδέα κενή περιεχομένου αλλά συνιστά, αντίθετα, Ιδέα του Λόγου, δηλαδή ένα απολύτως κατανοητό ιδανικό, το οποίο έχει πρακτική αντικειμενική αξία.

Ο καντιανός ενθουσιασμός, παρά την απήχηση του βιβλίου, δεν βρήκε ανταπόκριση. Ορισμένοι μάλιστα, όταν δεν ανήκουν σε αυτούς που θεωρούν ότι η Διαρκής Ειρήνη είναι έργο γερασμένου και πνευματικά κουρασμένου ανθρώπου, υποστηρίζουν ότι στο σχεδίασμά του ο Καντ μιμείται ειρωνικά το ύφος των διπλωματικών συμφωνιών, οι οποίες γράφονται και υπογράφονται για να διαγραφούν μόλις παρουσιαστεί η κατάλληλη ευκαιρία…

Γεράσιμος Βώκος, καθηγητής Φιλοσοφίας,
Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

(Πηγή: Το Βήμα)  
Φωτό: wikimedia

Σχετικά άρθρα