Η ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΟΥ ΝΟΗΜΑΤΟΣ (‘Ζ Μέρος) (του Γιώργου Μαυρουλέα)

Εξετάζοντας επιμέρους πράξεις ή θεωρήσεις κάτι μπορεί να έχει ή να μην έχει νόημα. Αν όμως εξετάσουμε το νόημα στην αφαιρετική του διάσταση, ως ιδέα, τότε προκύπτουν ορισμένες παράμετροι που μπορούν να βοηθήσουν στον καθορισμό του νοήματος.

Το νόημα είναι συνάρτηση της ελευθερίας. Αυτό που νοηματοδοτεί τα πράγματα είναι η ελευθερία. Χωρίς αυτή όλα κινούνται μέσα σε μια αυστηρότατη νομοτέλεια που δεν αφήνει κανένα περιθώριο στη βούληση.

Με τον τρόπο αυτό το ον επιστρέφει στην αρχική του ορυκτή κατάσταση, πίσω από τα όρια της ζωής (θεωρούμενης ως βούληση). Δίχως ελευθερία έχουμε την απώλεια του νοήματος. Τι νόημα έχει μια ζωή για παράδειγμα, που ορίζεται απόλυτα από κάποιον άλλον. Εκεί η ζωή γίνεται μηχανή, εργαλείο, άβουλο ον. Δεν έχει δικό του λόγο και σκοπό. Αυτός καθορίζεται από κάποιον άλλον. Άρα η ζωή μου δεν είναι ζωή μου αλλά ζωή κάποιου άλλου (αυτό όμως όχι μέσα από μια ύψιστη συνειδητή συνταύτιση, μια πανίσχυρη βούληση αλληλεγγυότητας αλλά από μια απουσία ή καθαίρεση βούλησης). Ένα μηχανιστικό σύμπαν λοιπόν δεν έχει κανένα νόημα.

Εδώ είναι σημαντικό να δούμε και ένα ιστορικό παράδειγμα. Τον 18^ο και 19^οαιώνα επικρατεί η μηχανοκρατική θεωρία για το ντετερμινιστικό σύμπαν. Ο κόσμος είναι μια μηχανή μιας απόλυτης και απαράβατης αιτιοκρατίας. Μέσα σ’ αυτή τη μηχανή άρα και ο άνθρωπος δεν είναι παρά ένα γρανάζι. Το φιλοσοφικό – κοσμοθεωρητικό αυτό βάρος είναι στη βάση του απόλυτα απογοητευτικό και καταθλιπτικό. Στην ουσία δεν μπορεί να υπάρχει ελευθερία σε ένα τέτοιο Σύμπαν. Ο ρομαντισμός ως κίνημα στην τέχνη που εμφανίζεται λίγο αργότερα ουσιαστικά είναι ένα επαναστατικό κίνημα απέναντι σ’ αυτή την κοσμοθεωρία. Αλλά το βάρος της (τότε κρατούσας) επιστημονικής γνώσης δεν μπορούσε παρά να τον σημαδέψει με μια μελαγχολία ενός «ουτοπικού οράματος». Ο ρομαντικός μέσα του αντιλαμβανόταν ότι δε μπορείς να νοηματοδοτήσεις έναν κόσμο δίχως ελευθερία, ούτε να κάνεις όμορφο έναν μηχανικό κόσμο. Ένα μηχανιστικό σύμπαν δεν έχει κανένα νόημα παρά μόνο αν υπάρχουν τα σημεία διαφυγής του, τα σημεία της υπέρβασής του, τα σημεία ελευθερίας του. Αλλά αυτό έμοιαζε μη ρεαλιστικό, έμοιαζε αντιφατικό απέναντι στην πραγματικότητα που η επιστημονική γνώση της εποχής διαπίστωνε. Έτσι κάπου μέσα του ο ρομαντικός πίστευε ότι ήταν ουτοπιστής. Μέσα στην πανίσχυρη νομοτέλεια δεν είχε καμιά ελπίδα το όραμά του εξ ου και η μελαγχολία.

Η πάλη ανάμεσα στην αίσθηση ελευθερίας και ενός «νικητήριου» κοσμοθεωρητικού μοντέλου μιας μηχανής προκαλούσε μια τραγικότητα που λίγοι είχαν τη δύναμη να αντισταθούν σ’ αυτή μέσα από τη βαθιά τους πίστη στην ελευθερία. Να δουν το Λόγο όχι ως αυστηρό νομοθέτη αλλά ως Αγάπη και Ελευθερία, ως Αλληλεγγύη⁷.

Η Αμερικανική και η Γαλλική επανάσταση λειτούργησαν ως αντίβαρο της βούλησης απέναντι στην τότε μηχανοκρατική αντίληψη του κόσμου. Η βούληση λοιπόν μπορούσε να αλλάξει τον κόσμο.

Η Ενάτη Συμφωνία του Μπετόβεν είναι ακριβώς αυτή η υπέρβαση της πανίσχυρης εντύπωσης της μηχανής, του πεπρωμένου, μέσα από τη Χαρά της Αδελφοσύνης. Γι’ αυτό και το έργο αυτό είναι από μόνο του μια ισχυρή επανάσταση μέσα σ’ αυτή την δύσκολη εποχή. Η χαρά της αδελφοσύνης ήταν το σημείο διαφυγής από τα δεσμά της καταθλιπτικής πραγματικότητας. Ακόμη και αν το σύμπαν δεν είχε νόημα τότε ο άνθρωπος έπρεπε να το εφεύρει, έπρεπε να επαναστατήσει απέναντι στην μηχανή και τη μηχανικότητα^.απέναντι στη νομοτέλεια του αναπόφευκτου.

Ο Καρλ Μαρξ συμμερίζεται αυτή την επίγνωση και εκθέτει το όραμά του αλλά πέφτει στην ίδια παγίδα να το παρουσιάζει ως αναπόφευκτο. Η επικράτηση του προλεταριάτου και η αταξική κοινωνία ήταν μια νομοτέλεια. Και ήταν «αναπόφευκτο» να γίνει έτσι από τη στιγμή που όλη του η θεωρία ήταν υλιστική στην αντίληψή της. [Άρα «έπρεπε» ν’ ακολουθήσει την κρατούσα φυσική θεωρία για την ύλη και τους νόμους της]. Αλλά κυρίως η θεωρία του Μαρξ δεν έλαβε υπόψη της τα στοιχεία εκείνα του ανθρώπινου πνεύματος που είναι ανθρωπολογικά ή βαθιά ψυχολογικά και που δεν καταγράφονται ή αναφέρονται ως τέτοια.

Ο Νίτσε συλλαμβάνει μια άλλη όψη της ελευθερίας. Αυτή του υπερανθρώπου μέσα από την πανίσχυρη βούλησή του. Όμως μια προσεχτικότερη ματιά αποκαλύπτει πως η βούληση αυτή μοιάζει περισσότερο με μια περιαυτολογική δοξολογία και απύθμενος εγωκεντρισμός. Είναι ένας επαναστατικός λόγος η φιλοσοφία του αλλά που στην πραγματικότητα στρέφεται ενάντια στην ελευθερία και στην ουσία του, κατά της αξίας που παρακάτω θα δούμε ότι είναι βασική παράμετρος στην συγκρότηση του νοήματος. Ακόμη και ο ύμνος στο αρχαιοελληνικό ή το γερμανικό πνεύμα δεν είναι παρά μια ελιτίστικη αντίληψή τους. Μοιάζει περισσότερο με μια αυτοβεβαίωση και μια δοξολογία του εαυτού έναντι των μικρών τω πνεύματι. Αυτοί θεωρούνται από αυτόν περισσότερο ως αναλώσιμα υλικά παρά ως ζωντανά όντα. Ο γερμανισμός του Νίτσε δεν περιλαμβάνει τους γερμανούς αλλά κάποια πνευματική ελίτ των γερμανών. Περιλαμβάνει το γερμανικό πνεύμα αλλά αυτό είναι μια κενόδοξη φαντασίωση.

Το πνεύμα δεν μπορεί παρά να είναι ελεύθερο από ταυτίσεις με περιορισμένες μορφές. Ακριβώς γιατί το πνεύμα εκφράζει αυτή την ελευθερία από τη μορφή και τα ονόματα. Η δημοκρατία δεν είναι αρχαιοελληνική είναι έννοια που εκφράζει ένα πολιτικό σύστημα. Δεν ανήκει στους έλληνες επειδή πρώτοι (ίσως) την εφάρμοσαν ως πολιτικό σύστημα. Το πνεύμα είναι ελεύθερο από περιοριστικές ταυτοποιήσεις και συνειδήσεις. Δεν περιορίζεται.

Γιώργος Μαυρουλέας, Πολιτικός Επιστήμονας,
Μέλος της ΜΚΟ Σόλων
gmavrouleas@solon.org.gr

(Φωτό: wikimedia)

18 Μαρτίου 2011