ΨΥΧΗ ΚΑΙ ΑΣΤΟΣ (του Γιάννη Ζήση)
Ο νέος Διαφωτισμός που ζητούν πολλοί –μεταξύ των πλέον διακεκριμένων και ο κοινωνιολόγος Ούλριχ Μπεκ– κάνει λόγο για την αναγκαιότητα μιας νέας Πτώσης της Βαστίλλης. [1] Αυτή την φορά όμως το κάλεσμα για κάτι τέτοιο δεν εστιάζεται απέναντι στην μοναρχία, αλλά στην αντιμετώπιση του περιβαλλοντικού προβλήματος, του αναδυόμενου οικονομικού ολοκληρωτισμού και του πνευματικού ή πολιτισμικού αδιεξόδου, αναφορικά με τον εαυτό μας, με την ταυτότητα μας.
Ο σύγχρονος αστός έχει διαμορφωθεί σε ένα νέο είδος «μονοδιάστατου ανθρώπου» υπό την έννοια της κριτικής του Μαρκούζε, [2] αλλά και της προοδευτικής ευημερίας του Πωλ Βαλερύ.
Ο αστός θα καθορίσει τις μελλοντικές εξελίξεις
Ο αστός αποτελεί το ανθρωπολογικό επίκεντρο των εξελίξεων τόσο στην Δύση όσο και στις χώρες του πρώην υπαρκτού σοσιαλισμού, αλλά και στις «αναδυόμενες» οικονομίες όπως η Κίνα, αλλά και στις χώρες επίσης του λεγόμενου Τρίτου Κόσμου. Ο αστός, από τη μία, «ξεδιπλώνει» την εξουσία και, από την άλλη, η πορεία του προς την ελευθερία και την ευθύνη της είναι ανεπαρκής και αναντίστοιχη της εξουσίας που αποκτά. Διευρύνεται συνεχώς μια ασυμμετρία μεταξύ της δυναμικής απόκτησης εξουσίας και της υπεύθυνης χρήσης της, προϋπόθεση της οποίας είναι η προοδευτική πορεία απελευθέρωσης από την επιθυμία.
Το κρίσιμο σημείο, λοιπόν, είναι η ανθρωπολογική μεταμόρφωση του αστού. Η μετεξέλιξή του συνδέεται με την νέα γενιά και τον εικονικό πολιτισμό και την νέα τεχνολογία. Βρισκόμαστε σε ένα νέο σταυροδρόμι, συμπληρωματικό με εκείνο που ανέδειξε ο Όσκαρ Ουάϊλντ στην «Ψυχή του Ανθρώπου στον Σοσιαλισμό». [3] Ζητάμε, τελικά, να ανελιχθεί η ψυχή στον αστό και να υπερβεί την ροπή της αστικής αλλοτρίωσης που μονιμοποιείται –και θρησκευτικά– ως μια απουσία του πνεύματος.
Το ζήτημα είναι να πάψει ο αστός να στηρίζεται σε μια δουλεία των άλλων, αλλά και, εν πολλοίς, σε μια δική του συστημική εθελοδουλία. [4] Έχει χάσει το μέτρο στην εργασία για το εισόδημα. Τείνει όλο και πιο πολύ να γίνει αργόσχολη [5] ή πολυάσχολη τάξη ή και τα δύο μαζί, κινδυνεύοντας να μεταβληθεί σε άφρονα πλούσιο, σε κατακτητή του κόσμου που όμως έχασε την ψυχή του επειδή αυτή ήταν η τελευταία του προτεραιότητα.
Ο αστός σήμερα έχει χάσει το μέτρο της εργασίας ακόμη και έναντι της αρχαίας δουλείας, παρά την θεσμική κατοχύρωση της ιδιωτικότητας και της ελευθερίας. Στην έλλειψη μέτρου έχει συμβάλει –σε έναν πολύ μεγάλο βαθμό– η προτεσταντική ηθική του καπιταλισμού, αλλά και η ανθρωπολογική και κοσμοθεωρητική ανεπάρκεια του ανθρώπου, το έλλειμμα της εσωτερικότητάς του.
Συμπέρασμα
- Ο αστός και ο πολιτισμός της νεολαίας αποτελούν τον κρίσιμο ανθρωπολογικό ιστό της εποχήςκαι της γενεάς που αποβαίνει ομοιοστατικά καθοριστικός για το μέλλον. Εδώ πλέον βαρύνει η ανάδειξη της ψυχής με όρους ευθύνης, βούλησης, ελευθερίας, ομαδικότητας και απόσπασης, με όρους δικαιϊκού λόγου.
- Πλησιάζουμε ξανά απροετοίμαστοι στην τραγικότητα μιας μεγάλης κρίσης με μια υπαρξιακή οδυνηρότητα. όπως ακριβώς το ήθελε και η δομή του τραγικού θεάτρου. [6]
- Η βιωσιμότητά μας θα δοκιμαστεί από την ικανότητά μας να επανιδρύσουμε το πλαίσιο της ζωής μας και τις σχέσεις μας σε νέες και σωστές βάσεις.
Έτσι, λοιπόν, τίθεται το ζήτημα της ανάδειξης της ψυχής στον αστό υπό την έννοια της υπερβατικότητας, της αποσύνδεσης της συνείδησης, της ελαχιστοποίησης της εξουσιαστικότητας μέσω της συμμετοχής σε μια ομαδικότητα και μέσω μιας δικτυακότητας εθελοντισμού, κοινωνικής ολοκλήρωσης της ελευθερίας, της πραγμάτωσής της και της εκπλήρωσης της αδελφοσύνης.
Αναφορές:
[1] Beck Ulrich, Κλίμα για αλλαγή, solon.org.gr
«Πρέπει να αντιμετωπίσουμε το πρόβλημα άμεσα και χωρίς περιστροφές: Γιατί δεν υπάρχει καμιά κατάληψη της Βαστίλης, γιατί δεν υπάρχει κανένας Κόκκινος Οκτώβρης της οικολογίας για την περιβαλλοντολογική καταστροφή που απειλεί την ανθρωπότητα; Γιατί τα πιο πιεστικά προβλήματα της εποχής μας – η αλλαγή του κλίματος και η οικολογική κρίση – δεν αντιμετωπίζονται με την ίδια ζέση και ενέργεια, με την ίδια αισιοδοξία, τα ιδανικά και το προοδευτικό δημοκρατικό πνεύμα, όπως συνέβη στο παρελθόν σε τραγωδίες φτώχειας, τυραννίας και πολέμου;»
[2] Marcuse, Herbert, 1971, “Ο Μονοδιάστατος Άνθρωπος”, εκδ. Παπαζήση
[3] Wilde Oscar, 2008, Η Ψυχή του Ανθρώπου στο Σοσιαλισμό”, εκδ. Σοκόλη Κουλεδάκη
[4] Etienne de La Boétie, 2005, “Πραγματεία περί Εθελοδουλείας”, Εκδ. Πανοπτικόν:
«Ένας λαός σκλαβώνεται μόνος του, κόβει τον ίδιο του το λαιμό όταν, έχοντας επιλέξει ανάμεσα στο να είναι υποτελής και στο να είναι ελεύθερος, εγκαταλείπει τις ελευθερίες και μπαίνει στο ζυγό, συναινώντας στην ίδια του τη δυστυχία, ή μάλλον, προφανώς, καλωσορίζοντάς την. [… ]Δεν υπάρχει τίποτα που ένα ανθρώπινο ον θα μπορούσε να αγαπήσει περισσότερο από την αποκατάσταση του δικού του φυσικού δικαιώματος, να μεταμορφωθεί ο ίδιος από ένα κτήνος με κυρτή πλάτη σε άνθρωπο».
[5] Veblen, Thorstein, 1982, Θεωρία της αργόσχολης τάξης, εκδόσεις ΚΑΛΒΟΣ
«Κάθε τάξη καθοδηγείται από την ζήλια και συναγωνίζεται με την τάξη που είναι η αμέσως ανώτερή της στην κοινωνική κλίμακα, ενώ δεν έχει καμία διάθεση να συγκριθεί με τις κατώτερές της ή τις πολύ ανώτερές της. … [Η αργόσχολη τάξη] … βρίσκεται στην κορυφή της κοινωνικής δομής, οι αξίες υπολογίζονται σύμφωνα με τα δικά της κριτήρια και ο τρόπος ζωής της καθορίζει το πρότυπο ευπρέπειας για όλη την κοινωνία … Κατά συνέπεια τα μέλη κάθε κοινωνικής τάξης αποδέχονται ως ιδανικό σαβουάρ βιβρ τον τρόπο ζωής της αμέσως ανώτερής τους και κατευθύνουν όλη τους την ενεργητικότητα στην κατάκτηση αυτού του ιδανικού».
[6] Γιάννης Ζήσης, Το βαθύτερο σημείο της κρίσης: θέμα θεσμών ή νοοτροπίας;, solon.org.gr
Φωτογραφία: Wikimedia
17 Φεβρουαρίου 2011