Η «κρίση» είναι μια λέξη χιλιοειπωμένη, που μπορεί να λειτουργήσει με δύο αντίθετους τρόπους: αφ’ ενός μεν μπορεί ν’ αποτελεί, και συχνά αποτελεί, το τέλειο άλλοθι για την αδράνειά μας, για την μη ανάληψη των ευθυνών μας, όταν ο άνθρωπος την επικαλείται σαν κάτι το τόσο γενικό, μαζικό και συντριπτικό σε δύναμη, που θα ‘ταν μάταιο να προσπαθήσει να το ανατρέψει στη ζωή του και αφ’ ετέρου μπορεί ν’ αποτελεί μια δυσάρεστη επίγνωση ενός εμποδίου, μια αίσθηση δυστυχίας, που έρχεται σε σύγκρουση με αυτό το «κάτι» μέσα μας που πιστεύει στο καλύτερο και που οδηγεί έναν άνθρωπο σε μια συνεχή αναζήτηση, ή, αν η αναζήτηση παύσει, σε μια αίσθηση ματαιότητας.
Η αναβλητικότητα ως το μεγαλύτερο λάθος
Αλλά ποιος είπε ότι υπήρξε ποτέ εποχή που δεν υφίστατο κρίση πολιτισμού; Η πολιτισμική κρίση είναι αδιάκοπη, αλλά στη σύντομη ζωή που ζει ο άνθρωπος βιώνει μονάχα την κρίση της εποχής του, τις προηγούμενες τις γνωρίζει μονάχα πληροφοριακά χωρίς βίωμα, τις δε μελλοντικές ούτε καν που τις φαντάζεται και, δυστυχώς, δεν τον απασχολούν.
Η πρώτη λοιπόν φάση της κρίσης είναι το πώς αντιμετωπίζουμε την έννοια «κρίση» στην καθημερινή μας ζωή. Τι είναι για μας η κρίση: μια δυστυχής περίοδος, που θα πρέπει να παρέλθει ανεπιστρεπτί, χωρίς να μας αγγίξει καθόλου, αν είναι δυνατόν; Σαν κάτι που δεν μπορεί παρά να ‘χει δυσάρεστα αποτελέσματα; Ή μήπως είναι η συνεχής αλλαγή, το «τα πάντα ρει» του Ηράκλειτου, που δεν το ‘πε μονάχα εκείνος, και που φυσικά δεν εννοούσε απλά την παρέλευση του χρόνου, αλλά την μη στατικότητα της ζωής;
Κανονικά –και αυτό θα ήταν αληθινά μια ηρωική έξοδος- θα ‘πρεπε να θεωρούμε την εκάστοτε κρίση σαν κάτι μεν οδυνηρό, αλλά απαραίτητο για τη ζωή. Όχι για να τη διανθίζουμε από εκκεντρικότητα με αντιθέσεις ευτυχίας-δυστυχίας, αλλά για μεγαλύτερη αυτογνωσία. Και βέβαια δεν θα πρέπει ποτέ να ξεχνάμε ότι πάντοτε υπάρχει και ο κίνδυνος του λάθους, με τις όποιες απρόβλεπτες ή προβλέψιμες συνέπειές του. ΑΛΛΑ η αδράνεια είναι το μόνο σίγουρο a priori λάθος. Και ας βρει κάποιος βήματα της ανθρωπότητας που έγιναν χωρίς κρίση!
Δεν ζητάει κανείς από κανένα ν’ αντιμετωπίσει την κρίση σε μαζικό επίπεδο, αλλά σε ατομικό. Και εδώ ακριβώς βρίσκεται το σημείο της ευθύνης μας: να μη περιμένουμε να επιλυθούν όλα τα προβλήματα του περιβάλλοντος, για ν’ αρχίσουμε την ατομική μας προσπάθεια τελευταίοι από όλους – αλλά όλοι τελευταίοι θέλουν να ‘ναι, για να ‘χουν όσο το δυνατόν λιγότερες απώλειες. Και αυτό ακριβώς είναι ένα σημαντικό σημείο της κρίσης και πάντοτε θα ‘ναι.
Αλλά αν κανείς περιμένει τη ζωή να ‘ναι μια ομαλή και απρόσκοπτη πορεία, είναι τότε αφελής και ακριβώς αυτό είναι μια όψη της αιτίας της κρίσης. Δηλαδή η ανώριμη αντιμετώπιση του εαυτού και της ζωής.
Για τα μαζικά πρότυπα ζωής
Τα μέχρι σήμερα μαζικά πρότυπα ζωής ήταν ή εκτονωτικά και ατομιστικά ή ιδεολογικά έξω από εμάς αλλά για χάρη μας. Αυτός ο συνδυασμός υπήρξε συμπληρωματικός, γι’ αυτό και η μετακύλιση από το ένα στο άλλο πρότυπο είναι εύκολη και πολλές φορές συνυπάρχουν σε έναν άνθρωπο με προεξάρχον βέβαια κάποιο από τα δύο.
Η μεν λοιπόν εκτονωτικότητα εκφράζεται στην νεότητα, που κατά βάθος βιώνει ματαιότητα πέραν της νεότητας του σώματος, και προσπαθεί –και πάντοτε προσπαθούσε- να συλλέξει εμπειρίες τέτοιου είδους στην διάρκειά της από βιασύνη που βασίζεται στον φόβο (και όχι μονάχα στην ζωτικότητα της νεότητας, γιατί η ζωτικότητα από μόνη της δεν είναι εκτονωτική ούτε κατ’ ανάγκην αποκλειστικό ιδίωμα μιας ηλικίας). Η εκτονωτικότητα με την πάροδο του χρόνου μετατρέπεται σε τάση ασφαλούς παγίωσης, μιας αδράνειας και στατικότητας, που βασίζεται στα ίδια αίτια. Και εδώ ακριβώς βρίσκουμε μια από τις αιτίες της σύγκρουσης των γενεών, που δεν είναι πάντοτε κατ’ ανάγκην διαφορές ποιοτικές αλλά διαφορές φάσης χρονικής με το ίδιο όμως υπόβαθρο.
Το ιδεολογικό πρότυπο μεταφέρει την προσοχή σε μια ιδέα –που θα ‘ναι αναπόφευκτα ανεπαρκής και παροδική- αλλά της δίνει ολοκληρωτική και διαχρονική δύναμη, προσπαθώντας και αυτό ν’ αντιμετωπίσει κατά βάθος το ίδιο πρόβλημα του φόβου και της ματαιότητας απωθώντας το σε κάποιον εξωγενή και αφηρημένο παράγοντα.
Και βέβαια πρέπει να κάνουμε εδώ μια απολύτως αναγκαία συμπλήρωση και διευκρίνιση, γιατί αν απορρίψουμε όλα τα πρότυπα συλλήβδην, θα κάναμε τραγικό λάθος, γιατί θα χάναμε τα όπλα μας. Αν μεν έπαυε η εκτόνωση, θα καταλήγαμε σχετικά εύκολα σε φασισμό, και αν καταργούσαμε τις ιδεολογίες, θα καταλήγαμε σε μια τρομερά ατομικιστική και «σωματοποιημένη» ή μάλλον ενστικτώδη αντίληψη του κόσμου. Εξ άλλου υπό το κράτος όλων των προτύπων έχουν πραγματικά αντιμετωπισθεί αληθινές ανάγκες του κόσμου, και σε πολλές περιπτώσεις ίσως δεν θα μπορούσε να ‘ναι καλύτερα τα πράγματα.
Η συνείδηση και τα αίτια της κρίσης
Όταν λοιπόν λέμε ότι η κρίση είναι ανθρωπολογική, εννοούμε ότι η κρίση προέρχεται από εσωτερικά αίτια, δηλαδή αίτια συνείδησης. Αυτά ακριβώς τα αίτια απαιτούν διαύγεια, ενδοσκόπηση και άφθονη υπομονή, γιατί χρειάζονται πολύ χρόνο για τη θεραπεία τους. Πόσοι όμως έχουν αυτή την υπομονή, υπό το κράτος μάλιστα αυτού του φόβου και αυτής της αδημονίας; Και ακριβώς επειδή δεν την έχουν, ρίχνουν το βάρος μονάχα στα εξωτερικά φαινόμενα της κρίσης, π.χ. πολιτική, οικονομία, περιβάλλον, υγεία κ.ά., χωρίς να ασχολούνται καθόλου με τα βαθύτερα αίτιά τους. Κάτι αντίστοιχο σ’ έναν καθολικά εξωτερικό τομέα συμβαίνει με την προληπτική και κατασταλτική ιατρική. Φυσικά το άλλο είναι απείρως δυσκολότερο.
Και επειδή ακριβώς η κρίση ξεκινάει από αίτια συνείδησης, γι’ αυτό μπορούμε με βασιμότητα να υποστηρίξουμε ότι μια από τις μεγαλύτερες προόδους της ανθρωπότητας είναι η ψυχανάλυση. Όχι υπό την έννοια ότι οι άνθρωποι πρέπει ν’ αρχίσουν να τρέχουν στους ειδικούς, αλλά ότι υπάρχει σήμερα ένα ρεύμα εμπεδωμένο για αυτογνωσία που συνεχώς προοδεύει, αν και επιφέρει και αρκετά οδυνηρά αποτελέσματα.
Το επιτακτικό αίτημα για πρακτικές λύσεις στην κρίση, δηλαδή η προσπάθεια για εξαφάνιση των εξωτερικών φαινομένων της κρίσης, αφορά αυτό ακριβώς το πρόβλημα: ότι κάποιος δεν θέλει ν’ αντιμετωπίσει τα εσωτερικά αίτια της κρίσης, δηλαδή σε τελευταία ανάλυση την ατομική του ευθύνη, δηλαδή τον εαυτό του, και εύκολα μπορεί έτσι να μεταθέσει την ολική ευθύνη σε κάποιον άλλον, που μπορεί να ‘ναι ένας πολιτικός ηγέτης ή ηγέτης κάποιου άλλου χώρου. Κι αυτό επειδή στα εξωτερικά φαινόμενα η μετάθεση είναι εύκολη και βολεύει και τους αδρανείς και τους φιλόδοξους που μέσω της ευθύνης που αναλαμβάνουν προβάλλονται και ασκούν εξουσία, επίσης τα εξωτερικά φαινόμενα όταν φθίνει η κρίση τους εξυπηρετούν την εθελοτύφλωση. Αλλά και αν ένας άνθρωπος αναλάβει με επάρκεια και επιτυχία την ευθύνη αυτή, τότε πολλοί θα θεωρήσουν ότι μερίζονται αυτή την επιτυχία και δεν θα θέλουν να κατανοήσουν το δικό τους έλλειμμα σ’ αυτόν τον τομέα, και θα μιλάνε ξαφνικά για πρόοδο της ανθρωπότητας, ξεχνώντας ότι π.χ. η ανθρωπότητα χρησιμοποιεί την τεχνολογία που άλλοι με επίπονη προσπάθεια εφεύραν, ενώ πολλοί από αυτή την ανθρωπότητα θα ‘ναι έτοιμοι, αν καταργηθεί η ελευθερία, να επιτεθούν στους πρωτοπόρους του τεχνικού πολιτισμού επικαλούμενοι διάφορες αιτίες, χωρίς να ‘χουν αίσθηση της βαθιάς έλλειψης πολιτισμού που υπάρχει σ’ αυτούς, επειδή ακριβώς μετέχουν στην εποχή, που λέγεται 21ος αιώνας και έχει σαν σημαντικό χαρακτηριστικό μια τρομερή πρόοδο στην τεχνολογία, και αυτομάτως προσάπτουν στον εαυτό τους όλα τα χαρακτηριστικά της. Ίσως αυτό να φαίνεται υπερβολικό, όμως μάλλον δεν είναι.
Εν πάση περιπτώσει η εξωτερική αντιμετώπιση των κρίσεων τις μεταθέτει χρονικά εν μέρει και στην πραγματικότητα επιλύονται σε τόσο βαθμό, όσο ανταποκρίνεται και η συνείδηση των ανθρώπων. Γι’ αυτόν τον λόγο ο τεχνικός πολιτισμός προηγείται κατ’ ανάγκην του πνευματικού πολιτισμού, και δεν θα μπορούσε να ‘ναι διαφορετικά!
Από την καταπίεση στην ελευθερία επιλογής
Οι διαφορές βέβαια από το παρελθόν είναι εμφανείς και τα βήματα που έχουν γίνει στην αντίληψη του ανθρώπου πρέπει να γίνουν αντιληπτά, για να μην είμαστε απαισιόδοξοι και άδικοι. Ας σκεφτούμε μόνον τον μεσαίωνα ή την αρχαιότερη εποχή, αλλά και αρκετές χώρες στην σημερινή εποχή, όχι μονάχα από άποψη υλικής ευμάρειας αλλά κυρίως από την άποψη των ανθρωπίνων σχέσεων. Κάποτε ο άνθρωπος διέθετε όλο τον χρόνο του στην αναζήτηση της τροφής του, και φυσικά έτσι δεν θα μπορούσε και να το ‘θελε να αντιληφθεί τίποτε άλλο από την ζωή. Στην αρχαία Λοκρίδα, μέχρι τον 3ο μ.Χ. αιώνα, έκαναν ανθρωποθυσίες, και στην Ινδία μέχρι την αγγλική κυριαρχία έκαιγαν τις γυναίκες στην πυρά, αν πέθαινε ο σύζυγός τους.
Σήμερα μπορεί κανείς να θαυμάσει την αξιοκατάκριτη θέση στην οποία βρίσκονται οι γυναίκες σε χώρες φονταμενταλιστικές. Και θα πρέπει να τονισθεί ότι ο φονταμενταλισμός υπόκειται όλων των προτύπων ζωής ανεξαιρέτως, επειδή ακριβώς είναι η έκφραση της αποξένωσης του ανθρώπου από τον εαυτό του. Η ελευθερία είναι απαραίτητη, αν και είναι επικίνδυνη όταν δεν έχει εσωτερικό περιεχόμενο, αλλά λιγότερο επικίνδυνη από την έλλειψή της. Και είναι βέβαια και οδυνηρή, γιατί αυξάνει την ευθύνη. Υπό αυτή την έννοια ο δυτικός άνθρωπος εν μέσω μιας αρκετά μεγάλης ελευθερίας, πληθώρας πληροφοριών και εντυπώσεων, μπορεί, αν δεν είναι συνειδησιακά τεμπέλης, να επιλέξει, φυσικά με ευθύνη του. Το να ζητάει να του στερήσουν την ελευθερία του, για να μην έχει επιλογές, είναι εγκληματικό και φυσικά ανώριμο. Και ακριβώς σ’ αυτές τις μεταιχμιακές περιόδους φαίνεται το βάθος της υπευθυνότητας, όταν μπορεί κάποιος να κάνει το ένα ή το άλλο και να επιλέγει κάποιο από τα δύο, όχι όταν κάνει κάτι γιατί δεν έχει άλλη επιλογή. Το να παλεύεις για την ζωή σου, όταν αυτή κινδυνεύει, είναι σημαντικό και εμφανώς δραματικό, αλλά το να επιλέγεις τρόπο ζωής είναι ίσως ακόμη πιο σημαντικό γιατί δεν φαίνεται καν σημαντικό, γιατί η δραματικότητά του δεν είναι εμφανής αλλά εσωτερική.
Συμπέρασμα
Επομένως ένα απαραίτητο βήμα για τη σημερινή ανθρωπότητα είναι η ανάπτυξη σφαιρικής διάστασης του «γνώθι σ’ αυτόν» και οι ορθές ανθρώπινες και οικολογικές σχέσεις. Επίσης, ο καθένας πρέπει να καταλάβει ότι ο ακτιβισμός δεν μπορεί να συμπληρώσει το έλλειμμα της ανθρώπινης σχέσης και νοήματος. Ότι μια θεραπευτική διάσταση του πολιτισμού είναι η παγκοσμιοποίηση των σχέσεων και η δυνατότητα επικοινωνίας των ανθρώπων καλής θέλησης παντού στη γη. Και ότι ο άνθρωπος πρέπει να βιώσει γλαφυρά και ζωτικά τα θετικά βήματα που έχουν γίνει στην πορεία του.
Τα δραματικά εξωτερικά προβλήματα δεν οφείλονται σε τίποτε εξαιρετικά διαφορετικό από ό,τι στο παρελθόν, απλά συσσωρεύτηκαν από πολλές μικρές παρόμοιες αιτίες συνείδησης, και εντάθηκαν από την υπερβολική αύξηση του πληθυσμού των ανθρώπων και την τεχνολογική πρόοδο. Και φυσικά η σημερινή γενιά είναι σχετικά άτυχη, γιατί καλείται να τα επιλύσει χωρίς να ‘ναι μόνον αυτή ο σωρευτικός παράγοντας: αλλά είναι και αυτό μια όψη της ευθύνης μας για μας τους ίδιους και για το μέλλον.
Ιωάννα Μουτσοπούλου,
Μέλος της ΜΚΟ Σόλων
Φωτογραφία: wikimedia
Ημερομηνία δημοσίευσης κειμένου: 09 Φεβρουαρίου 2011
