1

«Η ΙΔΕΑ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ» — Συγγραφέας: Ιωσήφ Μποτετζάγια

Περιληπτική παρουσίαση του βιβλίου του Ιωσήφ Μποτετζάγια «Η ΙΔΕΑ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ – Απόψεις για το περιβάλλον από την αρχαιότητα μέχρι τις μέρες μας»
Εκδότης: Κριτική 2010 // Σελ.264

Στο βιβλίο «Ιδέα της Φύσης» ο συγγραφέας κάνει μια αναδρομή στο παρελθόν, από τους προϊστορικούς χρόνους μέχρι σήμερα, εξετάζοντας διαχρονικά την προσπάθεια του ανθρώπου να ερμηνεύσει, να κατανοήσει και να καθορίσει τις σχέσεις του με το περιβάλλον.  Οι σχέσεις του αυτές, επηρεασμένες από φυσικούς, θρησκευτικούς, οικονομικούς και λοιπούς παράγοντες  εξελίχθηκαν ανά τους αιώνες ως ακολούθως:

Προϊστορικοί χρόνοι
Το προϊστορικό φίλτρο της σχέσης ανθρώπου-γης ήταν αυτό της «Μεγάλης Μητέρας», από την οποία ο άνθρωπος αντλούσε τα πάντα έτοιμα. Γιαυτό και ο σεβασμός του γιαυτήν, ήταν τότε μεγαλύτερος.  Ανάλογη  σχέση τηρούν σήμερα οι συλλέκτες-κυνηγοί, φυλές των οποίων ζουν ακόμα απομονωμένες σε ορισμένα δάση .

Έπος Γιλγαμές (2700 πχ)
Από το έπος αυτό (ένα από τα αρχαιότερα της παγκόσμιας λογοτεχνίας),  χαρακτηριστική  είναι η διήγηση κατά την οποία ο Γιλγαμές, κατέστρεψε το δάσος των κέδρων και έφτιαξε το μνημείο-πύλη της Ουρούκ, με πρόσχημα να τιμήσει τους θεούς, στην ουσία όμως για να δοξασθεί ο ίδιος και να μείνει αιώνια η μνήμη του. Για να δικαιολογήσει μάλιστα την πράξη του δημιούργησε μια νέα τάξη πραγμάτων (θεοί κάτω κόσμου, το δάσος, το τέρας φύλακας). Μια επιθυμία «τάξης και σκοπού» που δεν υπήρχε όταν ο άνθρωπος θεωρούσε τον εαυτό του ως κομμάτι της φύσης, εμφανίστηκε όμως με τη έλευση της γεωργίας τη Νεολιθική εποχή, οπότε άρχισε ουσιαστικά και η πάλη του ανθρώπου με τη φύση.

Αρχαίοι Έλληνες και Ρωμαίοι
Θεωρούσαν τη φύση ιερή. Τα στοιχεία της φύσης εξηγούσαν τη θέληση των θεών (οιωνοί), που κατοικούσαν στη φύση (βουνά, θάλασσα, κάμπους, ποτάμια, κλπ). Οι παραδόσεις (Ορφισμός, Πυθαγορισμός κλπ),  τόνιζαν την ενότητα της φύσης-ανθρώπου. Ωστόσο ούτε οι αρχαίοι Έλληνες, ούτε οι Ρωμαίοι είχαν ειδυλλιακές σχέσεις με το περιβάλλον, καθότι έκαναν εκτεταμένες υλοτομήσεις, μαζικές θυσίες ζώων, εξόρυξη αργύρου με καταστροφή εκατομμυρίων δένδρων στην Ιβηρική (Ρωμαίοι) κλπ. Θα μπορούσαμε όμως να θεωρήσουμε τις σχέσεις των λαών αυτών με τη φύση, ως ένα συνδυασμό σεβασμού και χρηστικής εκμετάλλευσης  αυτής.

Μονοθεϊστικές Θρησκείες
Έφεραν μια διαφορετική θεώρηση για το περιβάλλον.
–Κατά το Ισλάμ, ο άνθρωπος ορίσθηκε αντιβασιλέας του θεού επί της γής, ρόλος και δοκιμασία από τα οποία θα εξαρτηθεί η αμοιβή του την ημέρα της κρίσης. Η κυριαρχία στη γή ανήκει στο θεό και παραχωρήθηκε για χρήση στον άνθρωπο. Η χρήση αυτή  εκδηλώθηκε από τον άνθρωπο, άλλοτε με προστασία (Μέκκα, Μεδίνα) και άλλοτε με βάναυση μεταχείριση, αλλά  με σοβαρές πάντοτε επιπτώσεις, όπως περιγράφεται και στη «δικαστική αγωγή των ζώων εναντίον των ανθρώπων, ενώπιον του βασιλιά Τζίνη».
–Ο Ιουδαϊσμός υιοθετεί την αρχή «αυξάνεσθε και πληθύνεσθε και πληρώσατε την γην  και κατακυριεύσατε αυτής», θέτοντας έτσι σε θεολογικό υπόβαθρο την εκμετάλλευση της φύσης. Αλλά …και… «εργάζεσθαι αυτόν (τον παράδεισο) και φυλάττειν».  Γενικά και παρά τις επιμέρους επιφυλάξεις  ο Ιουδαϊσμός καθιστά τον άνθρωπο κυρίαρχο των όντων.
–Για το Χριστιανισμό, το καλό και το κακό είναι μέσα στη φύση (σύμφωνα και με  τον Πλατωνικό διάλογο Τιμαίος). Ο Χριστιανισμός δέχεται την συνύπαρξη της φυσικής θεολογίας (απόδειξη της ύπαρξης του θεού μέσα από το μεγαλείο της δημιουργίας) και της ιδέας για τη ματαιότητα και τη διαφθορά των υλικών αγαθών του κόσμου (Αυγουστίνος, Αθανάσιος, Χρυσόστομος, Ακινάτης κλπ). Ο άνθρωπος είναι μέρος της φύσης, αλλά ανώτερος αυτής. Ωστόσο η ιδέα ότι κάτι κακό κρύβονταν στη φύση-κτίση, ως αποτέλεσμα της πτώσης (από το παράδεισο), ήταν ευρύτερα αποδεκτό από την εκκλησία, γεγονός που υπήρξε η αιτία να καούν πολλά δάση με διάφορα προσχήματα. Τα δάση γενικά προκαλούν τρόμο, ιδιαίτερα μάλιστα στη διάρκεια του πρώϊμου Μεσαίωνα.
Αν και μέρος της φύσης, ο άνθρωπος είναι ανώτερος και η επέμβασή του βελτιώνει τη φύση (καλλιέργεια, έργα, επεμβάσεις, τροποποιήσεις). Το «ου φονεύσεις» άλλωστε ισχύει μόνο για τους ανθρώπους».
Εξάλλου σύμφωνα με την Αρχή πληρότητας –Αλυσίδα ύπαρξης, όλα τα όντα έχουν φτιαχθεί με μια ιεράρχιση (Θεός, άγγελοι, άνθρωποι, κλπ). Η ιεράρχιση επεκτείνεται και στην κοσμολογία (η γή κέντρο του ουρανίου θόλου).
Το βιβλίο της φύσης, δεν έδειχνε μόνο το μεγαλείο του θεού,  αλλά περιείχε και συγκεκριμένες θεϊκές πρακτικές οδηγίες για το ανθρώπινο γένος. (πχ Κοινωνία-λειτουργία της μέλισσας).

Μέσοι Χρόνοι
Οι αρχαίοι Έλληνες και Ρωμαίοι, άλλαξαν ριζικά το περιβάλλον σε ορισμένες περιπτώσεις. Η πτώση όμως των αυτοκρατοριών τους, ερήμωσε πολλές πόλεις που τις κατέκτησε και πάλι η οργιώδης βλάστηση. Μετά το τέλος των μετακινήσεων των πληθυσμών όμως και τη μόνιμη εγκατάστασή τους σε συγκεκριμένες περιοχές, η πίεση στη φύση ολοένα και αυξάνεται «ως επιβεβαίωση της ανθρώπινης κυριαρχίας». Εξαίρεση σε αυτή την αντίληψη αποτελεί ο Άγιος Φραγκίσκος (1181-1226), που  για τις πεποιθήσεις του περί της «ισότητας όλων των πλασμάτων συμπεριλαμβανομένων και των ανθρώπων», προτάθηκε ως προστάτης-άγιος των οικολόγων.

Νέοι Χρόνοι
Η παλιά γνώση (φιλοσοφία, μαθηματικά, ιατρική), επανέρχεται στο προσκήνιο τον 11ο αιώνα. Ήρθε η Αναγέννηση και ο Διαφωτισμός. Οι διανοητές ενδιαφέρονται πλέον για την παρούσα και όχι για τη μέλλουσα ζωή. Η γνώση έχει αξία όταν έχει και πρακτική  εφαρμογή. Έτσι άνοιξε ο δρόμος για τη σύγχρονη επιστήμη. Η μελέτη της φύσης γίνεται για να μάθουμε για την ίδια τη φύση και όχι για το θεό.  Αρχικά η φύση είναι ζωντανή. Μετα η φύση είναι μηχανή-μαθηματικά, που οι αισθήσεις μας δεν φθάνουν να την κατανοήσουν (Κοπέρνικος-Κεπλερ-Γαλιλαίος). Οι νέες αυτές θεωρίες αντιμετώπισαν σκληρή αντίδραση από την εκκλλησία, αλλά  η πίστη των ερευνητών στα αποτελέσματα των παρατηρήσεών τους ήταν ακλόνητη. Η κατανόηση της φύσης και του σύμπαντος διεύρυναν τα όρια της ανθρώπινης ηγεμονίας σ’ αυτήν, καθότι η κατανόηση αυτή, εδραίωνε την πεποίθηση ότι η φύση μπορεί να τροποποιηθεί με τις δυνατότητες που έδινε η επιστημονική επανάσταση και που αποτελούσαν απόδειξη της φυσικής ανωτερότητας του ανθρώπου (είδος θεού). Στην Αναγέννηση λοιπόν θα βρούμε τις απαρχές της σημερινής κυρίαρχης ιδέας ότι η φύση υπάρχει για ανθρώπινη χρήση και βελτίωση της  ανθρώπινης ύπαρξης (αστικοποίηση, χρήμα, εμπόριο, κοσμική ζωή κλπ). Γιαυτό και η φύση από «οδηγός» γεμάτος  «θεϊκούς γρίφους», έγινε αποθήκη πρώτων υλών για τις ανθρώπινες ανάγκες.

Ρομαντισμός
Μπροστά στη νέα αυτή οικολογική και οικονομική πραγματικότητα, κάνει την εμφάνισή του ο Ρομαντισμός, η αντίδραση δηλαδή στις βασικές παραδοχές του νέου δυτικοευρωπαϊκού πολιτισμού, αλλά και κυρίως στις αρνητικές παρενέργειες πάνω στη φύση, του κυρίαρχου υλιστικού, οικονομικού, ωφελιμιστικού, ορθολογικού πνεύματος. Για τους Ρομαντικούς η φύση ως  «ύλη σε κίνηση», δηλαδή η επιστημονική φύση, ήταν κενή από γεύση, ήχο, αίσθηση και γινόταν κατανοητή μόνο ως μάζα, ταχύτητα, θέση, κίνηση, ενώ στην πραγματικότητα η φύση ως ανθρώπινη εμπειρία, ήταν ζωντανή, υποκειμενική, ευμετάβλητη. Ένα πανηγύρι χρωμάτων και ήχων, μια πηγή αισθητικής απόλαυσης και φιλοσοφικής έμπνευσης που πρέπει να αποτελεί τον οδηγό των ανθρώπων. Οι Ρομαντικοί  επομένως , δεν αποδέχονται το δυϊσμό του Καρτέσιου (φύση ως μηχανή) και επιχειρούν να επανεισάγουν τον «πολιτισμικό πρωτογονισμό»,  την ιδέα δηλαδή, ότι η φυσική ζωή, η ζωή στη φύση, είναι ανώτερη από την πολιτισμένη ζωή, όπως άλλωστε είχε υποστηρίξει  και ο Ησίοδος τον 7ο πχ αιώνα, κάνοντας διάκριση μεταξύ της δύστυχης «Σιδερένιας» δικής του γενιάς και της πρώτης «Χρυσής» γενιάς των ανθρώπων.

Η Φύση στην Αμερική
Το μεγαλείο, η ποικιλία και το σφρίγος της φύσης της νέας γής (Αμερικής), θεωρήθηκε κατ΄αρχήν και ως μια επιπλέον απόδειξη του μεγαλείου και της σοφίας του θεού. Αυτή η άγρια φύση όμως, έπρεπε να μετατραπεί σε νέο παράδεισο κατά το «εργάζεσθαι αυτόν και φυλάττειν» της Γένεσης. Έτσι άρχισε η συστηματική υλοτόμηση των δασών με πολλαπλά ωφέλη από τα προϊόντα της υλοτομίας, τη γεωργική γη που δημιουργούσαν, την αγροτική παραγωγή  κλπ, αλλά και με πολύ σοβαρές παρενέργειες, όπως η εξόντωση των Ινδιάνων, η απομείωση της χλωρίδας , αλλά και της πανίδας (από τη στέρηση του φυσικού της καταφυγίου και το ανελέητο κυνήγι). Η προκλητική αυτή κατασπατάληση των φυσικών πόρων, προκάλεσε τότε  και τις πρώτες συστηματικές διαμαρτυρίες και προέβαλε την ανάγκη για  προστασία του περιβάλλοντος,  με πρωτοπόρους τους Cooper (Ο τελευταίος των Μοϊκανών),  Έμερσον, Θορώ και Μουϊρ, που εξύμνησαν την ομορφιά, το μεγαλείο και το μυστήριο της φύσης, αλλά  και της ζωής σε αυτήν.

Κάρολος Δαρβίνος
Το 1859 ο Δαρβίνος εξέδωσε το έργο του «Περί Καταγωγής των Ειδών μέσω της Φυσικής Επιλογής», με το οποίο εξηγούσε την πρόοδο και εξέλιξη των ειδών, ως αποτέλεσμα του ανταγωνισμού όχι μόνο μεταξύ των ειδών, αλλά και των ατόμων του ίδιου είδους. Ένας ανταγωνισμός που έχει εφαρμογή και στις κοινωνίες των ανθρώπων. Όπου ανταγωνισμός και εξέλιξη σε ανώτερες και καλύτερες κοινωνίες ανθρώπων. Μια θεωρία που ήγειρε έκτοτε πολλούς προβληματισμούς, θεολογικούς, κοινωνικούς, ηθικής  κλπ.  Η «πρόοδος του πολιτισμού» είναι άραγε ένας ευφημισμός που χρησιμοποιείται για να δικαιολογήσει το δίκαιο του ισχυροτέρου, την επιβολή δηλαδή της ανθρώπινης δύναμης πάνω στη φύση;

Έθνος και Φύση στο Τρίτο Ράιχ
Για τους Ναζί, η φύση αποτελεί βασικό παράγοντα εθνικής ταυτότητας. Προστατεύοντας το φυσικό σου τοπίο διατηρείς το λαό σου ισχυρό και υγιή. Γιαυτό ταύτισαν το λαό με τη Γερμανική φύση, γεγονός που δικαιολογούσε την εθνοκάθαρση, ώστε να προστατευθεί η φύση, ο πολιτισμός, η γή τους, από οποιαδήποτε ξένη επιρροή και επίδραση που οδηγεί σε εκφυλισμό το Γερμανικό έθνος. Μια αντίληψη που με πρόσχημα το φυσικό περιβάλλον (ζωτικός χώρος), έσυρε την ανθρωπότητα σε παγκόσμιο πόλεμο, με πάνω από εβδομήντα εκατομμύρια νεκρούς.

Επιστροφή στη Φύση
Το 1962 το βιβλίο «Σιωπηλή Άνοιξη» της  Rachel Carson, όπου περιέγραφε πως η εκτεταμένη χρήση ισχυρών εντομοκτόνων και χημικών ουσιών, οδηγεί  σε μια φύση όπου, οι φωνές της άνοιξης θα σιωπήσουν, τα ζώα δεν θα μπορούν να αναπαραχθούν, τα πουλιά δεν θα πετούν, τα ποτάμια δεν θα έχουν ζωή.., τάραξε τα νερά και γιγάντωσε την ανησυχία από τη μόλυνση του περιβάλλοντος. Το αποτέλεσμα ήταν να γεννηθεί ένα δυνατό περιβαλλοντικό κίνημα, που ναι μεν δεν κατάφερε την επιστροφή στο παρελθόν, όπου ο άνθρωπος  «πατούσε ανάλαφρα πάνω στη γη», επέβαλλε όμως τη «βιώσιμη ανάπτυξη», τον «οικολογικό εκσυγχρονισμό», τα «πράσινα New Deals». Αυτό το κίνημα συνεχίζεται από τις οικολογικές οργανώσεις μέχρι σήμερα, ενώ έχει πολύ μακρύ ακόμα δρόμο στον αγώνα του για τη διατήρηση της ισορροπίας μεταξύ της αναπόφευκτης πλέον ανάπτυξης  και της διατήρησης της φύσης, που δεν θα είναι μεν «βουκολική και ανέγγιχτη», δεν θα είναι όμως και «κατεστραμένη». Θα εξακολουθήσει να είναι «Φύση»…

Συμπερασματικά λοιπόνθα μπορούσαμε να πούμε ότι στη διαδρομή του, από την εμφάνισή του μέχρι σήμερα ο άνθρωπος, κάνει μια συστηματική και διαχρονική προσπάθεια να κυριαρχήσει στο περιβάλλον και να το εκμεταλλευθεί, στα όρια των δυνατοτήτων που σε κάθε εποχή είχε. Σήμερα με την τεχνολογική ανάπτυξη και τα αυξημένα μέσα, η πίεση που ασκείται στο περιβάλλον παγκόσμια, είναι πολύ μεγαλύτερη από κάθε άλλη εποχή. Η σύγχρονη ιδέα της κυριαρχίας του ανθρώπου στη φύση, οι επιλογές και οι επεμβάσεις που γίνονται στο περιβάλλον, έχουν επιπτώσεις που είναι όχι μόνο άμεσα ορατές , αλλά και πολύ βαθειές και  ανεπανόρθωτες. Γιαυτό και πρέπει να σταματήσουν..Πριν είναι πολύ αργά…

Ο Ιωσήφ Μποτετζάγιας διδάσκει στο Τμήμα Περιβάλλοντος του Πανεπιστημίου Αιγαίου. Στα ερευνητικά του ενδιαφέροντα περιλαμβάνονται θέματα Περιβαλλοντικής Πολιτικής και Κοινωνιολογίας, Οικολογικών Κομμάτων, Μη Κυβερνητικών Περιβαλλοντικών Οργανώσεων και Νέων Κοινωνικών Κινημάτων.

 

Πηγή: www.oikologos.gr