ΔΙΑΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ (του Γιάννη Ζήση)
Συχνά, αρνούμαστε να ασχοληθούμε με κάποια θέματα επειδή τα θεωρούμε εκτός εποχής ή αναχρονιστικά, παρά το γεγονός ότι αυτά μπορεί να έχουν μεγάλη διάχυση στον πολιτισμό. Απαξιώνουμε, δηλαδή, να ασχοληθούμε με τους πυρήνες του αναχρονισμού, είτε επειδή αυτοί έχουν διάχυση σε ένα φονταμενταλιστικό πεδίο είτε σε μαζικό πεδίο. Η άρνησή μας, όμως, αυτή να ασχοληθούμε με τους αδρανειακούς και προβληματικούς πυρήνες αναχρονισμού έχει ως συνέπεια αυτοί να συσσωρεύονται ως προβλήματα που εμποδίζουν την πρόοδο, την εξέλιξη και την ομαλότητα και, τελικά, καλούμαστε να τα αντιμετωπίσουμε μέσω κρίσεων και αδιεξόδων. Ένα τέτοιο θέμα είναι και η αναθεώρηση της θεολογίας υπό ανθρωπιστικούς, εξελικτικούς, διαθρησκευτικούς και διαπολιτισμικούς όρους.
Νεωτερικός θρησκευτικός αναστοχασμός
Η γνωστή θεολογία αποτελεί τη θεώρηση της αναφοράς του πυρήνα των θρησκειών σε ένα πεδίο σκέψης που –ούτως ή άλλως– είναι ενεργό, αν και απαξιωμένο από την κυρίαρχη διαμορφωτική δυναμική των εξελίξεων. Ενώ η θεολογία όπως την ξέρουμε λειτουργεί ως οπισθέλκουσα δυναμική και αδράνεια, από την άλλη, ξεδιπλώνει τις αναγκαιότητες εξέλιξης, προσαρμογής και απόδοσης του ανθρώπου και της κοινωνίας. Για παράδειγμα, μπορούμε να πούμε πως δεν έχουμε εντοπίσει ακόμη το πεδίο της εφαρμοσμένης θεολογίας, θρησκείας, και θρησκευτικότητας. Τελικά, δεν έχουμε προσδιορίσει ακόμα το περιεχόμενο στο όνομα του οποίου έχει διαμορφωθεί ένα μεγάλο μέρος της ιστορίας. Οι θρησκευτικές ιδέες, όπως και τα πολιτιστικά συστήματα και συστήματα αξιών, εξελίχτηκαν με απολογητικό, άλλοτε εξουσιαστικό και άλλοτε παράπλευρο, χαρακτήρα.
Η αναφορά, λοιπόν, στη θεολογία εξακολουθεί να αποτελεί ένα κρίσιμο ζήτημα σε μια εποχή όπου αναπτύσσονται συμπληρωματικές προσεγγίσεις, [1] οι οποίες διαφαίνονταν ήδη από τον 18o αιώνα. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν η ομολογία πίστης του Εφημέριου της Σαβοΐας στον «Αιμίλιο» του Ρουσσώ, [2] οι Καντιανές θέσεις γύρω από το ζήτημα της θρησκείας, [3] και οι νεωτερισμοί του 19ου αιώνα –είτε με την έννοια ενός σοσιαλιστικού ανθρωπισμού, κάτι που παραπέμπει στον κοινωνισμό του Χριστιανισμού, είτε με την έννοια της απελευθέρωσης από τον φόβο και από την αντιδραστικότητα, που είναι η κληρονομιά της Μεσαιωνικής κυριαρχίας των θρησκειών, είτε, επίσης, με την έννοια των καινοτομικών, αναστοχαστικών και προοδευτικών προσεγγίσεων μιας νέας ιδρυτικής δυναμικής όπως εκείνης του θετικιστή Αύγουστου Κοντ ή του υπερβατιστή Έμερσον [4], ενός Βρόνσκι στο έργο του Τολστόι, ή του καθ’ ημάς Θεόφιλου Καΐρη μεταξύ πολλών άλλων.
Ιστορικά ρεύματα θρησκευτικού αναστοχασμού
Τέτοια ρεύματα επανατοποθέτησης του θρησκευτικού ζητήματος έχουν υπάρξει κατά καιρούς σε όλα τα γεωγραφικά μήκη και πλάτη και σε όλες τις ιστορικές καμπές. Τα συναντάμε, παραδείγματος χάριν:
1. στην αναθεωρητική προσέγγιση του Βούδα στο πλαίσιο του στοχασμού, του λογισμού, όσο και στην ηθική οντολογία του Βουδισμού τόσο ως φιλοσοφία όσο και ως ασκητική λειτουργική·
2. στη συμπληρωματική προσέγγιση και εξέλιξη του Ινδουισμού μέσα από την διδασκαλία της Μπαγκάβατ Γκίτα από τον Κρίσνα ή, αντίστοιχα, στην συμπληρωματική προσέγγιση μέσα από το έργο του Σανκάρα·
3. στην πολιτική και πολιτισμική παρέμβαση στο θρησκευτικό και το διαθρησκευτικό πεδίο από τον Ακενατόν της Αιγύπτου έως τον Ασόκα της Ινδίας. Στην αντίστοιχη παρέμβαση –στην Ινδία, επίσης– του Καμπίρ και του Ακμπάρ. Ένα αντίστοιχο πνεύμα βλέπουμε να ηγεμονεύει στις αναζητήσεις πολιτικών ηγετών της Ασίας, όπως του Κουμπλάι Χαν.
Αυτή η ανακαινιστική προσέγγιση και δυναμική βλέπουμε να ξεδιπλώνεται και στην Κινέζικη φιλοσοφία αλλά και στους θεμελιωτές της Κινέζικης κουλτούρας, από τον Κομφούκιο έως τον Λάο Τσε. Στη Μέση Ανατολή, το ίδιο ρεύμα βλέπουμε να λειτουργεί με τον Σαμς, τον Ρούμι και άλλους ως πεδίο προβληματισμού και βιωματικής, απελευθερωμένο από τη δογματική. Το βλέπουμε επίσης στους Χριστιανούς μυστικιστές, στη δυναμική της συμβίωσης της ύστερης Ελληνιστικής περιόδου και στη Ρωμαϊκή περίοδο της φιλοσοφίας σε σχέση και με τον Χριστιανισμό. Αντίστοιχα βλέπουμε αυτό το πνεύμα υπό διττή έννοια: τόσο ως ουμανισμό και αναγέννηση γενικευμένα, πολιτισμικά, όσο και ως θρησκευτικό αναστοχασμό με τον Λούθηρο και με τη Μεταρρύθμιση. Ένα ανάλογο πνεύμα θα δούμε και στους Πατέρες της Αμερικής, όπως στον Ρότζερ Ουΐλλιαμς και, αργότερα, στους εκφραστές του πολιτικού και του πολιτισμικού Διαφωτισμού του Νέου Κόσμου, αλλά και στην αγγλική φιλοσοφία με τον Τζέρεμυ Μπένθαμ και με άλλες φυσιογνωμίες.
Ποίηση, μυστικισμός και θρησκευτικός αναστοχασμός
Έναν διαφορετικό ορίζοντα από αυτόν της κυρίαρχης αυθεντίας βλέπουμε να ξεδιπλώνεται από ποιητές, μυστικιστές και αγίους όπως ο Άγιος Φραγκίσκος της Ασσίζης, η Τερέζα της Άβιλα και ο Ιωάννης του Σταυρού.
Μυστικιστές, όπως ο Μπαίμε, ο Σβέντεμποργκ και άλλοι, συνεχίζουν μια παράδοση, ενίοτε, υπό τον ευρύτερο στοχασμό και τη βιωματική ενός Μάϊστερ Έκχαρτ ή υπό την ευρύτερη εναλλακτική νεωτεριστική δυναμική που ξεκινάει με τον Κρίστιαν Ρόζενκρόϊτς και με μια γενικότερη διαφοροποιημένη παράδοση από το κύριο κοσμοείδωλο του Μεσαίωνα η οποία παίρνει εναλλακτικές μορφές οι οποίες αποτυπώνονται αργότερα στη νεωτερική φάση του Τεκτονισμού, της Θεοσοφίας και των άλλων τάσεων.
Στο πεδίο της ποίησης, βλέπουμε αυτό το πνεύμα στην ποίηση του Ρόμπερτ Μπράουνιγκ, [5] του Ουίλλιαμ Μπλέηκ, του Λογκφέλλοου και του Ουώλτ Ουίτμαν. Είναι ένα πεδίο βιωματικής που αποκαλύπτεται και παίρνει πολλές μορφές και στο οποίο η τέχνη και η θρησκεία έρχονται σε πολύ στενές σχέσεις, όπως, για παράδειγμα, στο έργο ενός Χαίντερλιν ή ενός Γκαίτε.
Μέσα στην εκκλησιαστική πολιτισμική δυναμική, υπάρχει μια κυρίαρχη προσέγγιση η οποία δεν οριοθετείται απλώς με το Σύμβολο της Πίστεως, αλλά έχει και τις στοχαστικές εσχατιές της. Αυτές οι εσχατιές -ενίοτε είναι παρεξηγήσιμες, ανάλογα με την εποχή– προέρχονται από τον Μάξιμο τον Ομολογητή και τον Διονύσιο τον Αρεοπαγίτη ως τον Γρηγόριο Νύσσης και τον Γρηγόριο τον Παλαμά, μια παρεξηγησιμότητα που είναι ακόμη πιο έντονη στον πατερικό στοχασμό που προηγείται του Συμβόλου της Πίστης.
Κοινωνική διανόηση και θρησκευτικός αναστοχασμός
Στη σημερινή εποχή, έχουμε συναντήσει επίσης την διασύνδεση της θεολογίας και της θρησκείας με το πεδίο της κοινωνικής διανόησης, του κοινωνικού στοχασμού και ανθρωπισμού σε όλα τα μήκη και πλάτη της Γης. Ένα βασικό επίκεντρο συναντάμε στην Κεντρική και Λατινική Αμερική στην περίπτωση των Σαντινίστας όπου βλέπουμε τον κοινωνικά μεταρρυθμιστικό χαρακτήρα του Χριστιανισμού. Αυτός ο κοινωνικά μεταρρυθμιστικός χαρακτήρας, παρόμοιος με αυτόν της Χριστιανοδημοκρατίας, επιχειρείται εν μέρει να αφομοιωθεί στην κυρίαρχη διαδικασία της πολιτικής, όπως στην περίπτωση της ιδρυτικής της φάσης στην Ιταλία από τον Ντε Γκάσπερι. Ο Ντε Γκάσπερι οριοθετεί τη διάκριση λειτουργώντας προοδευτικά ως συντηρητικός με έναν κοινωνικό χαρακτήρα πολιτικής και θρησκευτικής ταυτότητας.
Επιστήμη και θρησκευτικός αναστοχασμός
Το ζήτημα του αναστοχασμού της θεολογίας έχει τεθεί επίσης μέσα από την αμφισβήτηση, την άρνηση και την κριτική που άσκησε ο χώρος της επιστήμης και η οποία κατέληξε σε μια μηδενιστική προσέγγιση. Εδώ αναδεικνύεται ένας νέος προβληματισμός που συνδέεται με την αφέλεια της βεβαιότητας γύρω από τη νέα κοσμοθεωρία, όπως αυτή προτείνεται ως επιστημονική θεωρία από τη σύγχρονη φυσική, το σύγχρονο κοσμοείδωλο.
Παραδείγματα αυτής της αδικαιολόγητης επιστημονικά βεβαιότητας βλέπουμε στις βεβαιότητες του Ντ’ Αλαμπέρ σε σχέση με τη δυναμική της θεώρησης ως προς το «η κότα έκανε το αυγό ή το αυγό την κότα». Την ίδια αφέλεια συναντάμε ακόμη και στην εποχή του Διαφωτισμού, γιατί, μέχρι την εποχή του Παστέρ, στην ουσία συναντάμε τη δοξασία της αυτογένεσης της ζωής από την ύλη. Μέσω της «εγκυρότητας» του «τεκμηρίου» της γένεσης των σκουληκιών από ανόργανη ύλη προβαλλόταν η θεωρία του υλισμού, μια πλάνη που ανέτρεψε ο Παστέρ. Μέχρι τότε, θεωρείτο ότι η ίδια η ύλη λειτουργούσε, κατά κάποιο τρόπο, ελιξηριακά για τη συνείδηση και τη ζωή.
Αυτά τα θέματα παραμένουν άλυτα μέχρι σήμερα, όπως παραμένει άλυτο και το κοσμολογικό ερώτημα –τόσο υπό την έννοια της αφετηριακότητας του Big Bang, όσο και υπό την έννοια της αφέλειας των επιστημών στην αφετηρία τους, αλλά και με την αφέλεια με την οποία επιβλήθηκαν, κατά καιρούς, απόψεις, όπως στην εποχή του Λυσένκο [6] στη Σοβιετική Ένωση, σε διασύνδεση με μια κυρίαρχη πολιτική.
Αναφορές:
[1] Γιάννης Ζήσης, Πνευματικότητα και Εναλλακτικές Κουλτούρες.
[2] Ρουσσώ, Ζαν-Ζακ, 2006, «Αιμίλιος», εκδ. ΠΛΕΘΡΟΝ, τόμος β´
[3] Καντ, Εμμάνουελ, 2007, «Η θρησκεία εντός των Ορίων του Λόγου και μόνο», εκδ. Πόλις.
[4] Emerson Ralph, Σχετικά με την Ψυχή.
[5] «Παράκελσος» του Ρόμπερτ Μπράουνινγκ.
[6] Οι Σοβιετικοί επιστήμονες, αρνήθηκαν να δεχθούν την κληρονομική βάση της αναπαραγωγής, χαρακτηριστικό, εκφραστικό παράδειγμα είναι η περίπτωση Τροφίμ Ντενίσοβιτς Λυσένκο.
Γιάννης Ζήσης, συγγραφέας
27/12/10
Φωτογραφία: Γιάννης Ζήσης