Όλες οι μεγάλες δυνάμεις στην ιστορία διήλθαν μεγάλες εσωτερικές κρίσεις και αυτό είναι ένα άλλο, επίσης, καθοριστικό σημείο στην εξέλιξή τους: το πώς αντέχουν στις εσωτερικές κρίσεις;
Η Αθήνα θα μπορούσε να είχε διατηρήσει την πορεία της εάν:
1. είχε συμπεριφερθεί διαφορετικά στο εσωτερικό της Αθηναϊκής συμμαχίας, και
2. η πολιτική ελίτ είχε συμπεριφερθεί διαφορετικά στο εσωτερικό της, στην Αθηναϊκή δημοκρατία.
Όπως είχε πει ο Αβραάμ Λίνκολν για τις ΗΠΑ, τα έθνη, αφού πρώτα δημιουργηθούν, περνούν, κάποια στιγμή, από μια εσωτερική κρίση που τα καθιστά άξια επιβίωσης – θεωρώντας ότι το ηθικό και ιστορικό διακύβευμα του Εμφυλίου στις ΗΠΑ ήταν ένα τέτοιο καθεστώς.
Αντίστοιχα, η έριδα για την ισχύ των προσώπων –σε σχέση τόσο με το αξιακό παράδειγμα όσο και με την ομαδικότητά του– ήταν ένα κρίσιμο σημείο για την πορεία και την ανάδυση της Ρωμαϊκής ισχύος. Χαρακτηριστικά αντίθετα παραδείγματα είναι η περίπτωση του Κοριολανού [1] αλλά και οι κρίσεις που έχουν πολιτικά χαρακτηριστικά στην περίπτωση των Γράκχων. Στο ενδιάμεσο, έχουμε ένα αξιακό παράδειγμα το οποίο λειτουργεί «πειστικά» και «συνεκτικά» και που επιβιώνει, πολύ υποδειγματικά, με φυσιογνωμίες όπως αυτή του Ρήγουλου. Αυτό το παράδειγμα προσέδωσε συνεκτικότητα στον Δήμο και στη Σύγκλητο. [2]
Η εσωτερίκευση των αντιθέσεων και η ισχύς
Όταν όμως, κάποια στιγμή, στην ιστορία της Ρώμης σπάει αυτή η αρμονία μεταξύ πόλης και Συγκλήτου –μέσα από τις κρίσεις κλίμακας της εξουσίας, τη σύγκρουση συμφερόντων και τη φθίνουσα πολιτισμική και θεσμική εξέλιξη– αναπτύσσονται νέες κρίσεις.
Αυτές οι κρίσεις ταυτίζονται στην ιστορία με ισχυρές ηγετικές φυσιογνωμίες οι οποίες ηγούνται συγκρούσεων, στη μορφή μεγάλης κλίμακας, που θα διαμορφώνουν και θα σφραγίζουν στο εξής την εξέλιξη της Ρώμης. Έτσι, αρχίζουν οι μεγάλοι εμφύλιοι, οι οποίοι, ωστόσο, δεν είναι διενέξεις που θα μπορέσουν να αγγίξουν ριζικά τη συνεκτικότητα της Ρώμης, παρά την έντασή τους.
Έτσι, είχε διαμορφωθεί μια δομή διάχυσης και ένας ελκυστής που άντεξε τόσο στη σύγκρουση μεταξύ Μάριου [3] και Σύλλα, [4] όσο και στη νέα μορφή σύγκρουσης που επαναλήφθηκε αμέσως μετά από την ήττα του Σπάρτακου και του Μιθριδάτη, στις διενέξεις ανάμεσα στις αλλεπάλληλες Τριανδρίες μέχρι τον Οκταβιανό.
Οι Τριανδρίες αυτές συγκρούονταν διαδοχικά, ξεκινώντας από τη σύγκρουση μεταξύ των μελών της πρώτης Τριανδρίας, που η τελική της έκβαση ήταν η μάχη των Φαρσάλων μεταξύ Καίσαρα και Πομπηίου. Αυτή η παρατεταμένη κατάσταση συγκρούσεων συνεχίστηκε με τις διενέξεις μεταξύ των δημοκρατικών δολοφόνων και των επιγόνων του Καίσαρα που κορυφώθηκαν στη μάχη των Φιλίππων και την εσωτερική σύγκρουση της Τριανδρίας που διαδέχθηκε τον Καίσαρα και που οδήγησε στη Ναυμαχία του Ακτίου και την επικράτηση του Οκταβιανού, καθώς και στην κατάληψη της Αιγύπτου.
Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία έγινε πεδίο υπερμεγεθών συγκρούσεων ισχύος χωρίς, όμως, αυτή να οδηγηθεί σε διάσπαση, και αυτό είναι το σημείο της ιστορικής απορίας. Αξίζει, μάλιστα, να σημειωθεί ότι αυτές οι διενέξεις συνεχίστηκαν στο πλαίσιο της διαδοχής αυτοκρατόρων ή δυναστειών.
Εδώ υπάρχει, όντως, μια παραδοξότητα η οποία αναδεικνύεται ως καταλυτική για το μήκος αυτής της ιστορικής γεωπολιτικής ηγεμονίας, που χρειάστηκε να περάσουν πολλές εκατονταετίες για να διαλυθεί.
Αυτό που μπορεί να παρατηρήσει κανείς είναι ότι το σύστημα, μέσα από την εσωτερίκευση της διαμάχης (στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία) και μέσα από τις αντιθέσεις του, λειτούργησε με μεγαλύτερη πληρότητα από οπουδήποτε αλλού. Οι δε αντιθέσεις δεν ήταν μόνο στρατιωτικές.
Μπορούμε, μάλιστα, να δούμε ένα μεγάλο γεωγραφικό εύρος καταγωγής των ηγετικών παραγόντων και των διαμορφωτών της Ρωμαϊκής πολιτικής και διακυβέρνησης.
Για τη διαλεκτική των εσωτερικών αντιθέσεων
Η ανθρωπολογική εσωτερίκευση της ιστορίας ως μια πλουραλιστική σύνθεση –ακόμη και με την μορφή των αντιθέσεων– λειτούργησε καταλυτικά εκφράζοντας τις διακυμάνσεις της -«κατ’ οικονομίαν»- ισορροπίας και εναρμόνισης. Βλέπουμε, μέσα στη Ρώμη, να επιχειρούνται ουτοπίες και να αναπτύσσονται οραματισμοί που ξεκινούν από την Πλατωνόπολη του Πλωτίνου, [5] υπό τον Αυτοκράτορα Γαλλιηνό, έως την ταυτόχρονη –επίσης Πλατωνικής επιρροής– αυτονομία της Παλμύρας, [6] υπό την ηγεμονία της Ζηνοβίας και του δασκάλου της Λογγίνου.
Βλέπουμε, δηλαδή, μια πολύμορφη δυναμική που ξεκινά από το Κολοσσαίο και τη φρίκη του και φθάνει έως τον φιλοσοφικό ή τον χριστιανικό βίο των πρώτων Χριστιανών. Παρακολουθούμε ένα υπερβολικά εμπλουτισμένο, ηθικά και δυναμικά, αμάλγαμα αυτοκρατόρων, το οποίο κυμαίνεται από τον Νέρωνα ως τον Αντωνίνο, [7] τον Βεσπασιανό ως τον Καλιγούλα, τον Δομητιανό ως τον Τίτο.
Γίνεται χαρακτηριστική η διαλεκτική των αντιθέσεων και της διαμορφωτικής στην ιστορία δύναμης εάν σκεφτούμε ότι δύο από τους μεγαλύτερους νομοδιδασκάλους και διαμορφωτές του δικαίου, ο Παπινιανός και ο Ουλπιανός, δολοφονήθηκαν και εκτελέστηκαν ως τίμημα για τη δικαιϊκή και τη διακυβερνητική τιμιότητά τους, ο ένας από τον Αυτοκράτορα και ο άλλος από τους Πραιτωριανούς. Αυτό ήταν χαρακτηριστικό της ύπαρξης πόλων διαφθοράς, όπως αναφέραμε, προηγουμένως, όταν κάναμε λόγο για αξιακούς πόλους στις ελίτ και στις μάζες.
Αντίστοιχα, έχουμε τη διαφθορά του ηγέτη και τη διαφθορά της φρουράς. Έχουμε τη θεσμική εκτροπή –που προέβλεπε ο Πλάτωνας– των «φυλάκων» της πόλης ως μια αυτοάνοση ενέλιξη. Από τη μία, έχουμε τόσο τους Πραιτωριανούς και τις εξεγέρσεις των Λεγεώνων και, από την άλλη, τη διαφθορά του λαού που αρχίζει και καλλιεργείται στο πλαίσιο του «άρτου και των θεαμάτων» ως παροχών της δεσποτείας των αυτοκρατόρων.
Το παράδοξο είναι ότι η Ρώμη μένει στην ιστορία ως η Ρώμη του κράτους δικαίου, ενώ κάθε άλλο παρά κράτος δικαίου ήταν υπό την έννοια της πράξης. Συνυπήρχε η ευρεία εφαρμογή του δικαιϊκού θεσμού με την εξαιρετική διαφθορά και το βαρβαρικό ήθος της εξουσίας.
Έτσι, λοιπόν, το επόμενο στοιχείο που οδηγεί σε διάρκεια ισχύος είναι η ικανότητα εσωτερίκευσης των αντιθέσεων, μια επέκταση της ικανότητας της ομαδικότητας όταν, ακριβώς, προσομοιώνονται οι αντιθέσεις και εμφανίζεται ένας συστημικός πλουραλισμός.
Ο συστημικός πλουραλισμός έφτασε στα όριά του:
1. με την ακαμψία του απέναντι στον Χριστιανισμό·
2. με την καταπόνησή του από τη μεθοριακή και την εσωτερική διαμάχη και τις συγκρούσεις.
Η απώλεια του ηθικού παραδείγματος και η πτώση της ισχύος
Η πολιτισμική και η θρησκευτική εντροπία των λαών της Αυτοκρατορίας, μαζί με την ανάδειξη της παράνοιας και της διαφθοράς των αυτοκρατόρων και την κατάχρηση του θεσμού της δουλείας οδήγησαν τη Ρώμη σε μια θεμελιακή παρακμή: την απώλεια του ηθικού παραδείγματος.
Κατά παράδοξο τρόπο, όταν τα γερμανικά ή τα βαρβαρικά φύλα εισέδυσαν στις διάφορες επικράτειες και άλωσαν την άλλοτε mare nostrum της pax romana, εκχριστιανίστηκαν σε έναν μεγάλο βαθμό και λειτούργησαν ενσωματώνοντας, κατ’ ουσίαν, ένα νέο ηθικό παράδειγμα. Αλλά αυτό δεν ήταν αρκετό να σώσει την κατάσταση, όπως δεν ήταν επαρκής και η ισχύς των χαρισματικών νέων ηγετών που, συνήθως, δεν μπορούσαν να λειτουργήσουν και να αφήσουν πίσω τους νέα θεσμική διάρκεια σε συνάφεια με την επικράτεια. Η θεσμική διάρκεια σε συνάφεια με την επικράτεια ήταν χαρακτηριστικό της Ρώμης και της Ρωμαϊκής επιρροής.
Το πρότυπο της ισχύος είναι ολιστικό
Αντιλαμβανόμαστε, συνεπώς, το πόσο ολιστικό είναι το πρότυπο της ισχύος, μελετώντας ένα κατ’ εξοχήν παράδειγμα ισχύος όπως η Ρώμη. Αυτού του είδους την προσέγγιση της αναγκαιότητας του ηθικού παραδείγματος την είδαμε και κατά την διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου στην αντιπαράθεση μεταξύ των κοινοβουλευτικών καπιταλιστικών κρατών και των σοσιαλιστικών κρατών. Τότε είδαμε τους παράγοντες επιρροής του ηθικού παραδείγματος και της πολιτισμικής επιρροής στο πρότυπο ζωής.
Ο συσχετισμός της στρατιωτικής ισχύος δεν λειτούργησε και αχρηστεύθηκε. Μοχλεύτηκε –οικονομικά περισσότερο– ένας δορυφορικός συσχετισμός οικονομικής και πολιτικής επιρροής ή επιβολής με μια ταυτόχρονη δυαδική ιδεολογική και κοινωνική δυναμική.
Το κοινωνικό πρότυπο που αφορούσε τον καθημερινό βίο μεταπολεμικά κερδήθηκε πολύ γρήγορα από τη Δύση στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, προδικάζοντας και προεξοφλώντας την πορεία των πραγμάτων σε ένα μεγάλο βαθμό, σε συνάρτηση με τις ακαμψίες, την αδυναμία μάθησης από τα παθήματα, αλλά, επίσης, και την έλλειψη ολιστικότητας του μοντέλου του «υπαρκτού σοσιαλισμού». Ωστόσο, αυτή η επικράτηση έφερε σήμερα στην επιφάνεια τις ατέλειες, τα προβλήματα και τις επιπτώσεις της μονοπολικότητας.
Το ολιστικό μοντέλο έχει μια ιδιαιτερότητα: δεν είναι, κατ’ ανάγκην, δημοκρατικότερο, αλλά απηχεί πιο ουσιαστικά τον ανθρώπινο παράγοντα στην πραγματική του και όχι στην εξιδανικευμένη του κατάσταση. Δεν τον προϋποθέτει σε μια συγκεκριμένη και στρατευμένη εξιδανίκευση όπως το απαιτούσε, για παράδειγμα, η Σπάρτη, ή ο σοσιαλισμός. Όταν λέμε εξιδανίκευση δεν εννοούμε μόνο την ηθική πλευρά του σοσιαλισμού, για παράδειγμα, αλλά εννοούμε και τον μιλιταριστικό βίο του μοντέλου, στερημένου, ταυτόχρονα, μιας κοινωνικής και πολιτισμικής ισορροπίας.
Η αδυναμία της Σπάρτης να «εξάγει» το εσωτερικό της πρότυπο ακόμη και στα πλαίσια των συμμάχων της –μεταξύ των οποίων και επί μακρόν ήταν και η Κόρινθος, αλλά με τελείως διαφορετικό μοντέλο διακυβέρνησης και διαβίωσης– ήταν ένα από τα χαρακτηριστικά της που την καταδίκασαν στο να χάσει ότι κέρδισε στο στρατιωτικό πεδίο με τον Πελοποννησιακό πόλεμο.
Όμως, τώρα, ερχόμαστε να κρίνουμε και το ολιστικό μοντέλο τελικά ως προς την βιωσιμότητα. Η βιωσιμότητα ενός μοντέλου ισχύος και ενός πολιτισμού μακράς διάρκειας δεν σημαίνει και εξελικτική και ποιοτική ηθική. Κάποια στιγμή, στις επιμέρους μορφές επέρχεται ένα τέλος, μια παρακμή και ένας θάνατος. Αυτό ισχύει και για τα έθνη, για τα κράτη και για τις αυτοκρατορίες.
Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν η κατάρρευση τόσο της Βρετανικής Αυτοκρατορίας μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, όσο και των άλλων αποικιακών κρατών.
Το ίδιο συνέβη ακόμη και στις μεγαλύτερες και μακροβιότερες αυτοκρατορίες από την εποχή των Φαραώ και των Χετταίων μέχρι σήμερα από τη μάχη του Κάδιθ μέχρι και την αναφαινόμενη αναδιανομή ισχύος στις αρχές του 21ου αιώνα.
Η γεωγραφική μετατόπιση της οργανικής δυναμικής της ισχύος
Υπάρχει μια ροή της ισχύος –και αυτός είναι ένας πρόσθετος κανόνας– μια γεωγραφική μετατόπιση της οργανικής δυναμικής της ανθρωπότητας που συνδέεται με την εξέλιξη και με την κινητικότητα των διαμορφωτικών συντελεστών και των νέων παραμέτρων. Έτσι, λοιπόν, βλέπουμε να μετατοπίζεται το επίκεντρο της ιστορίας από την Περσική Αυτοκρατορία στον Ελλαδικό χώρο. Επίσης, βλέπουμε να μετατοπίζεται η ναυτική και εμπορική ισχύς από τις Φοινικικές μητροπόλεις στην Καρχηδόνα. Αντίστοιχα, βλέπουμε να μετατοπίζεται το επίκεντρο από την Ελλάδα και την Ελληνιστική «αυτοκρατορία» στην αναδυομένη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Βέβαια, στην ιστορία, αυτή η μετατόπιση της ισχύος δεν συνέβαινε μονόδρομα. Η ιστορία, ιδωμένη από μια οικουμενική προοπτική, λειτουργούσε με μια πολυκεντρικότητα η οποία, όμως, χαρακτηριζόταν από μια κυρίαρχη γεωγραφική αξονική δυναμική και από διαχυτικές πολυκεντρικές μετακυλήσεις.
Για παράδειγμα, η διάλυση του δυτικού τμήματος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας έφερε πίσω ξανά, γεωγραφικά, το επίκεντρο στην Ανατολή, καθώς δεν υπήρχε δυνατότητα ανάδυσης δυτικά της αυτοκρατορίας, λόγω των ορίων επέβαλε η θάλασσα.
Αυτή η παλινδρόμηση συνεχίστηκε με την ανάδυση του αραβικού Ισλάμ το οποίο επανεκκίνησε τη μετατόπιση του επίκεντρου προς τα δυτικά μέχρι την Ιβηρική χερσόνησο, ενώ, ταυτόχρονα, αναγεννήθηκε στον Σλαβικό, στον Κελτικό και Αγγλοσαξονικό Βορρά η ιδέα της Νέας Ρώμης.
Αντίστοιχα φαινόμενα δυαδικής γεωγραφικής δυναμικής συναντάμε κατά την διάρκεια των Σταυροφοριών με την παρακμή του Βυζαντίου και την ανάδυση της Μογγολικής κυριαρχίας ανατολικά, με τη σχεδόν ταυτόχρονη ανάδυση της Βενετίας, των Ιταλικών πόλεων, της μεταγενέστερης Ισπανικής και Πορτογαλικής θαλασσοκρατορίας και την ανάδειξη των Γερμανικών, Φραγκικών και Αγγλοσαξονικών βασιλείων.
Η οικουμενική θεώρηση της ιστορίας επιβάλλει να δούμε τις εξελίξεις από την Ινδική χερσόνησο έως την Κίνα και την Ιαπωνία (από την αρχαία έως την πλέον σύγχρονη περίοδο) ως ανάλογα σημαντικές, καθώς τα Ευρασιατικά πεδία ώσμωσης στην ιστορία λειτουργούσαν μόνο σε οριακές συνθήκες, όπως συνέβη με τα Ελληνιστικά κράτη και το ανατολικό τμήμα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, και, μεταγενέστερα, με τις Μογγολικές επιδρομές και, κατόπιν, με την ανάπτυξη της Ρωσικής Αυτοκρατορίας και της αποικιοκρατίας της Δυτικής Ευρώπης.
Εξαιτίας αυτής της αδιαφιλονίκητης μεταβλητότητας που προσδιορίζει και εμπεριέχει τη διάρκεια, τη διακύμανση, την επιβίωση και την ιστορικότητα της ισχύος –υπό την έννοια της διάχυσης μιας επιρροής επέκεινα των ορίων της φυσικής και χρονικής της διάρκειας– η Αθηναϊκή πόλη διέχυσε οικουμενικά αξίες, προσωπικότητες του πνεύματος, καθώς και μεγάλες πνευματικές ομάδες.
Έτσι, επέκεινα της ιστορικότητας, υπάρχει η βιωσιμότητα και η εξέλιξη. Η βιωσιμότητα διακυβεύεται και κερδίζεται συνολικά μέσα από πολύ μεγάλους κύκλους και συνδέεται με πολύ μεγάλες ανθρωπολογικές κρίσεις μεγέθους και ποιότητας. Τέτοιες διακυβεύσεις υφίστανται και πέραν της ανθρωπολογικής ολιστικότητας των παραγόντων που διαμορφώνουν την ιστορία και που διαχέονται και λειτουργούν ιστορικά, έστω και αν, ανθρωπολογικά, ήταν περιορισμένη η δυναμική τους. Παράδειγμα αποτελεί ο Ελληνικός κλασσικός πολιτισμός, κάτι που παρατηρεί και ο Μπέρντραντ Ράσσελ. Το ίδιο ισχύει, υπό μια άλλη διαφορετική έννοια, για τον Ινδικό και τον Κινεζικό πολιτισμό. Για τον Ινδικό, θα έλεγε κανείς ότι είναι γενεσιουργός του θρησκευτικού υποβάθρου της ανθρωπότητας και, με όρους ανθρωπογεωγραφικούς, ως φυλή, ως το παγκόσμιο γένος της ανθρωπότητας που ξεδιπλώνεται μέχρι και σήμερα. Αντίστοιχα, στον Κινεζικό πολιτισμό, επετεύχθη το εγχείρημα συνάντησης της παραδοσιακότητας, της ισχύος, της αξίας του μέτρου, της ισορροπίας και της αρμονίας και της τεχνικής.
Αναφορές:
[1] Ξένη Μουχίμογλου, “Μια Θρυλική Φυσιογνωμία”, (2005), naftemporiki.gr,
«Ο Γνάιος Μάρκιος Κοριολανός, Ρωμαίος πολιτικός και στρατηγός, υπήρξε θρυλική φυσιογνωμία και το μοναδικό παράδειγμα προδότη της πατρίδας που αναφέρει η ρωμαϊκή ιστορία. Αφού κυρίευσε το 493 την πόλη των Ουόλσκων, Κοριόλους, (στην οποία οφείλει και τ’ όνομά του), έγινε αρχηγός των ακραίων αριστοκρατικών.
Με την ιδιότητα αυτή, υποκίνησε πολλές αντιδραστικές μεταρρυθμίσεις και ενέργειες, όπως π.χ. αντιτάχθηκε στη διανομή σικελικού σταριού στο λαό σε περίοδο λιμού και, αυταρχικός όπως ήταν, πρότεινε στη Σύγκλητο την κατάργηση του θεσμού των δημάρχων.
Εξαιτίας της πολιτικής του, έγινε μισητός στο λαό και καταδικάστηκε σε εξορία. Κατέφυγε τότε στο βασιλιά των Ουόλσκων και, θέλοντας να εκδικηθεί τους συμπολίτες του, τον έπεισε να κηρύξει πόλεμο κατά της Ρώμης.
Επικεφαλής στρατού των Ουόλσκων, ο Κοριολανός έφτασε μέχρι τα περίχωρα της πόλης. Ομως, εγκατέλειψε την προσπάθεια, όταν η μητέρα του, Βολούμνια, που πήγε να τον συναντήσει μαζί με τη σύζυγό του και άλλες Ρωμαίες δέσποινες, δεν τον άφησε να την αγκαλιάσει, ζητώντας πρώτα να μάθει, όπως αναφέρει η παράδοση, «αν αγκάλιαζε έναν εχθρό ή το γιο της».
Ο Κοριολανός ξαναγύρισε τότε στους Ουόλσκους και αυτοκτόνησε ή, σύμφωνα με άλλη εκδοχή, καταδικάστηκε σε θάνατο. Τον βίο του Κοριολανού έγραψε ο Πλούταρχος και η μορφή του έχει εμπνεύσει τον Σαίξπηρ και τον Μπετόβεν.»
[2] Ρήγουλος, (Μάρκος Ατίλιος) Ρωμαίος στρατηγός και πολιτικός. Ήταν Ύπατος το 267 και 256 π.Χ. νικώντας το ναυτικό των Καρχηδονίων και αποβιβάζοντας στρατό στην Αφρική καταφέρνει νίκη και στην ξηρά. Σε μια εξέγερση όμως, την επόμενη χρονιά, συλλαμβάνεται από τους Καρχηδόνιους. Οι Καρχηδόνιοι του επιτρέπουν να πάει στην Ρώμη για να διαπραγματευτεί είτε ανταλλαγή αιχμαλώτων είτε σύμφωνο ειρήνης. Πηγαίνει στην Ρώμη αλλά τους συμβουλεύει να αρνηθούν τις προτάσεις των Καρχηδονίων. Επιστρέφει πίσω καθώς δεν ήθελε να πάθουν κακό οι άλλοι Ρωμαίοι αιχμάλωτοι των Καρχηδόνιων λεγεωνάριοι. Παρ’όλα αυτά, οι Καρχηδόνιοι τον βασάνισαν και τον δολοφόνησαν. Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία — el.wikipedia.org
«Με την κατάκτηση τόσων καινούριων εδαφών, η εισροή χρυσού και αργύρου γίνεται μαζική, προκαλεί αύξηση των τιμών και ωθεί τους μικροκαλλιεργητές στην χρεωκοπία και τα κατώτερα στρώματα του λαού στη φτώχεια. Η έγγεια περιουσία μαζεύεται στα χέρια μεγάλων γαιοκτημόνων, ενώ η ψαλίδα μεταξύ των φτωχών και των πλουσίων άνοιγε συνεχώς. Αυτή την κατάσταση προσπάθησαν να αντιμετωπίσουν δύο αδέρφια, οι Γάιος Γράκχος και Τιβέριος Γράκχος, με φιλολαϊκές μεταρρυθμίσεις και ίση διανομή της καλλιεργήσιμης γης σε όλους τους πολίτες. Όμως η αντίδραση των πατρικίων ήταν πολύ μεγάλη και οι Γράκχοι δολοφονήθηκαν. Εν τω μεταξύ το πολίτευμα της Ρώμης βυθιζόταν όλο και πιο πολύ στην ασυδοσία και τη διαφθορά, παρόλο που η Ρώμη συνέχιζε να επεκτείνεται κυρίως λόγω φιλόδοξων στρατηγών.»
[3] Ζενάκος, Αυγουστίνος, Γάιος Μάριος περίπου 157-86 π.X., http://www.tovima.gr/default.asp?pid=2&artid=156231&ct=83&dt=04/01/2004
[4] Λεύκιος Κορνήλιος Σύλλας, el.wikipedia.org
«Ο Λεύκιος Κορνήλιος Σύλλας (περ. 138 π.Χ. – 78 π.Χ.) ήταν Ρωμαίος στρατιωτικός και πολιτικός συντηρητικών πεποιθήσεων, ο οποίος εκλέχθηκε ύπατος δύο φορές. Όντας χαρισματικός και αποτελεσματικός σε στρατιωτικά ζητήματα, ο Σύλλας προέλασε με τα στρατεύματά του κατά της ίδιας της Ρώμης δύο φορές, απολαμβάνοντας την απόλυτη εξουσία που του χάρισε το αξίωμα του Δικτάτορα. Από τη θέση αυτή ξεκίνησε μια σειρά από συνταγματικές μεταρρυθμίσεις που είχαν ως απώτερο σκοπό να εξυπηρετήσουν τα συμφέροντα της αριστοκρατικής τάξης. Η δικτατορία του, εντούτοις, σηματοδότησε την αρχή του τέλους για το Σύνταγμα της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας, αλλά και της ίδιας της Δημοκρατίας. Ο Μακιαβέλλι αργότερα έκανε υπαινιγμό στην εν λόγω περιγραφή του Σύλλα, σκιαγραφώντας τα πιο επιθυμητά χαρακτηριστικά που μπορεί να έχει ένας ηγεμόνας. Μια γενική άποψη είναι ότι ο Σύλλας έθεσε το παράδειγμα που ακολούθησε ο Ιούλιος Καίσαρας τόσο για να περάσει το Ρουβικώνα ποταμό, όσο και για να γίνει Δικτάτορας. Ο Κικέρων αναφέρει πως ο ίδιος ο Πομπήιος είπε κάποτε: «Αφού το έκανε ο Σύλλας, γιατί όχι κι εγώ;» Ο Σύλλας απέδειξε μέχρι πού μπορούσε κάποιος να τραβήξει τα όρια, ωθώντας κι άλλους να το προσπαθήσουν. Γι’ αυτό το λόγο, θεωρείται ο πρώτος που υπονόμευσε τη Δημοκρατία οδηγώντας στην κατάλυσή της στο τέλος του αιώνα.»
[5] Πλωτίνος, el.wikipedia.org
«Περίπου σε ηλικία 38 ετών, ο Πλωτίνος αποφάσισε να αφοσιωθεί στις Ανατολικές φιλοσοφίες και κατατάχθηκε στον στρατό του αυτοκράτορα Γορδιανού κατά τη διάρκεια εκστρατείας του στην Περσία. Όταν ο αυτοκρατορικός στρατός νικήθηκε, ο Πλωτίνος κατάφερε να σωθεί και έφθασε τελικά στη Ρώμη όπου και παρέμεινε μέχρι το τέλος της ζωής του. Στη Ρώμη αποφάσισε επίσης να διδάξει φιλοσοφία. Σύντομα απέκτησε φήμη και έναν ευρύ κύκλο μαθητών, μεταξύ των οποίων ο Πορφύριος αλλά και σημαντικά πρόσωπα της ρωμαϊκής κοινωνίας όπως ο αυτοκράτορας Γαλλιηνός. Τα μαθήματα του ήταν πολύ ζωντανά και οι συζητήσεις διεξάγονταν κυρίως μέσω ερωταποκρίσεων. Η γνωριμία του με τον αυτοκράτορα Γαλλιηνό και ο σεβασμός του τελευταίου προς το πρόσωπο του φιλοσόφου, ώθησε τον Πλωτίνο να προτείνει στον αυτοκράτορα την δημιουργία μίας πόλης στην περιοχή της Καμπανίας, η διοίκηση της οποίας θα ακολουθούσε τα πλατωνικά ιδεώδη. Ωστόσο, το φιλόδοξο αυτό σχέδιο του Πλωτίνου τελικά δεν ολοκληρώθηκε με επιτυχία.»
[6] Ζηνοβία, el.wikipedia.org
«Η Ζηνοβία ήταν βασίλισσα της Παλμύρας (αραβικά: Ταντμόρ), ρωμαϊκής αποικίας στη σημερινή Συρία, που βασίλευσε από το 267 ή 268 μέχρι το 272 μ.Χ. Πέθανε μετά το 274 μ.Χ. Το πλήρες όνομά της είναι Σεπτιμία Ζηνοβία (αραμαϊ%B
