ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ & Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΟ ΜΕΛΛΟΝ

           Αλλά όταν πολλούς αιώνες αργότερα το ενδιαφέρον των πολιτών για τη δημοκρατία αναζωπυρώθηκε, η αρχαία Αθηναϊκή μορφή της ήταν ανέφικτη, ιδιαίτερα σε χώρες εδαφικά αχανείς και με ετερογενή πληθυσμό εκατομμυρίων ανθρώπων. Και τούτο γιατί η συμμετοχή στις αποφάσεις απαιτούσε αφενός συχνές μετακινήσεις, οι οποίες ήταν εξαιρετικά δύσκολες με τα γνωστά τότε μεταφορικά μέσα, αφετέρου οι συνθήκες συνάθροισης και επικοινωνίας τόσο πολλών ανθρώπων, οι οποίοι μιλούσαν διαφορετικές γλώσσες και είχαν διαφορετικές αξίες, ήταν εντελώς απαγορευτικές. Για παράδειγμα, όταν τον 18^ο αιώνα τέθηκαν τα θεμέλια του πολιτεύματος της Αμερικανικής ομοσπονδίας, οι ΗΠΑ εκτείνονταν από τον Ατλαντικό ωκεανό στην Ανατολή  μέχρι τον Ειρηνικό ωκεανό στη Δύση και από τον κόλπο του Μεξικού στο Νότο μέχρι τις μεγάλες λίμνες στον Βορρά. Ο δε πληθυσμός τους, εκτός του ότι ανερχόταν σε δεκάδες εκατομμύρια, αποτελείτο από γηγενείς και μετανάστες από πολλές χώρες του παλαιού κόσμου, οι οποίοι μιλούσαν διαφορετικές γλώσσες, πίστευαν σε διαφορετικά θρησκευτικά δόγματα, και ο τρόπος της ζωής τους χαρακτηριζόταν από διαφορετικά ήθη και έθιμα. Αναγκαστικά συνεπώς η έμμεση ή αντιπροσωπευτική  δημοκρατία που υιοθέτησαν ήταν η μόνη εφικτή.

           Έκτοτε, όμως, χάρις στις επαναστατικές τεχνολογικές εξελίξεις που έλαβαν χώρα, ο ένας μετά τον άλλον οι περιορισμοί που αναφέρθηκαν πιο πάνω χαλάρωσαν η/και έχουν εκλείψει παντελώς. Στις μετακινήσεις την ιππήλατη άμαξα διαδέχθηκε αρχικά ο σιδηρόδρομος. Αργότερα αυτό το μέσο έχασε την κυριαρχία του στην μεταφορά επιβατών λόγω της διάδοσης του αυτοκινήτου και πιο πρόσφατα του αεροπλάνου. Στις επικοινωνίες τον ιππήλατο ταχυδρόμο αντικατέστησε πρώτα ο τηλέγραφος, ο οποίος περιθωριοποιήθηκε σταδιακά από την εξάπλωση των επίγειων τηλεπικοινωνιακών δικτύων. Τα εν λόγω δίκτυα στην συνέχεια μετετράπησαν από αναλογικά σε ψηφιακά και διασυνδέθηκαν με ασύρματα δίκτυα, τα οποία επέτρεψαν τις δύο τελευταίες δεκαετίες την εμφάνιση και γενικευμένη χρήση των κινητών τηλεπικοινωνιών. Τέλος, με την ανακάλυψη της οπτικής ίνας και την προϊούσα αντικατάσταση του χαλκού που χρησιμοποιείται ως μέσο μεταφοράς των σημάτων στα σταθερά δίκτυα έχουν επιτευχθεί ταχύτητες μετάδοσης οι οποίες ήταν αδιανόητες πριν λίγα χρόνια. Αυτό είναι ακριβώς το σημείο στο οποίο βρισκόμαστε σήμερα. Οι αποστάσεις έχουν εκμηδενιστεί και ο οποιοσδήποτε μπορεί να επικοινωνεί κατά βούληση με τον οποιονδήποτε απανταχού της γης χωρίς να χρειάζεται να μετακινηθεί από τον χώρο που μένει και εργάζεται. 

            Παράλληλα, ενώ οι τηλεπικοινωνίες εξελίσσονταν με θεαματικά βήματα, ένας άλλος κλάδος, αυτός της πληροφορικής, αναδύθηκε και αναπτύχθηκε μεταπολεμικά χάρις σε μια σειρά σημαντικών ανακαλύψεων στις φυσικές, μαθηματικές, και προγραμματιστικές επιστήμες. Ο ηλεκτρονικός υπολογιστής, ο οποίος ήταν αρχικά αποκλειστικό υπολογιστικό μέσο των επιστημόνων και των επιχειρήσεων μετατράπηκε σε διάστημα λίγων δεκαετιών σε πολυχρηστικό εργαλείο για όλα τα άτομα και άνοιξε πρωτόγνωρες προοπτικές. Μια απ’ αυτές στις αρχές της δεκαετίας του 1980 πήρε την μορφή του παγκόσμιου ηλεκτρονικού ιστού (World Wide Web), ο οποίος μέσω των τηλεπικοινωνιακών δικτύων συνδέει εκατομμύρια υπολογιστές διασκορπισμένους σε όλη την υφήλιο. Έτσι τα άτομα-χρήστες όπου και να βρίσκονται μπορούν πλέον μέσω του υπολογιστή τους να βρίσκονται σε επαφή είκοσι τέσσερις ώρες το εικοσιτετράωρο και να ανταλλάσσουν ιδέες, απόψεις και πληροφορίες επί παντός επιστητού, και όχι μόνο. Γιατί με τις εφαρμογές που ανακαλύπτονται συνεχώς έχει γίνει δυνατή η λειτουργία των πάσης μορφής συλλογικών οργάνων εξ αποστάσεως, μέσω τηλεδιάσκεψης, πράγμα που σημαίνει ότι δεν είναι μακριά ο χρόνος που εκατομμύρια πολίτες από τα σπίτια τους θα μπορούν να συνδέονται μεταξύ τους ηλεκτρονικά, να συζητούν διεξοδικά και να λαμβάνουν αποφάσεις.[2] Εντούτοις, αν και όλες οι ενδείξεις δείχνουν ότι είναι κοντά η εποχή που οι τεχνολογικές εξελίξεις στις τηλεπικοινωνίες και στην πληροφορική θα καταστήσουν εφικτή την ιδέα της ηλεκτρονικής Πνύκας,[3] πότε και κάτω από ποιες συνθήκες μεγάλες και μικρές χώρες θα τολμήσουν να πειραματιστούν με την μορφή της άμεσης ψηφιακής δημοκρατίας είναι περισσότερο αβέβαια ζητήματα. Ίσως τα πρώτα βήματα προς αυτήν την κατεύθυνση θα γίνουν σε χώρες που χρησιμοποιούν ήδη διαδικασίες άμεσης δημοκρατίας σε τοπικό και περιφερειακό επίπεδο. Αλλά η διάχυση της ψηφιακής δημοκρατίας θα εξαρτηθεί από: πρώτον, την κατανόηση εκ μέρους των πολιτών των ηθικών και λειτουργικών προτερημάτων της, δεύτερον, την ωρίμανση των απαραίτητων ηλεκτρονικών τεχνολογιών, και, τρίτον, την οργανωμένη προβολή και επιβολή του αιτήματος για κυριαρχία των πολιτών επί των κομματικών και άλλων εκτρωματικών μορφωμάτων της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Επί των θεμάτων αυτών θεωρούμε σκόπιμο να κάνουμε τις ακόλουθες επισημάνσεις.

            Στην αρχαία Αθηναϊκή δημοκρατία όλες οι μεγάλες αποφάσεις που αφορούσαν στους πολίτες και στην πόλη-κράτος των Αθηνών λαμβάνονταν απ’ όλους τους πολίτες στις συνελεύσεις της Εκκλησίας του Δήμου. Όμως η αρχή ότι, όσο περισσότεροι πολίτες συμμετέχουν στη λήψη μιας απόφασης, τόσο μεγαλύτερη είναι η πιθανότητα να ανταποκρίνεται σ’ αυτό που θεωρείται δίκαιο και ηθικό στην κοινωνία, ήταν διάχυτη σε όλους τους θεσμούς. Συνεπώς, μπαίνει το εξής ερώτημα: ήταν πράγματι η αρχή αυτή περίεργη για την δημοκρατία των αρχαίων Αθηνών, και αν ναι πως μπορεί να δικαιολογηθεί η αποδοχή της ως βάσης για την ψηφιακή άμεση δημοκρατία; Η απάντηση βρίσκεται στην γνώση που έχουμε σήμερα για τη διαφορετικότητα της ικανότητας εκτίμησης της κατανομής μιας μεταβλητής σε επίπεδο συνόλου και σε επίπεδο των επί μέρους μονάδων που το αποτελούν. Προς επιβεβαίωση, έστω ότι τίθεται υπό παρατήρηση ένα γραμμάριο ουρανίου προκειμένου να εκτιμηθεί ο ρυθμός με τον οποίο χάνει ενέργεια με την πάροδο του χρόνου. Μια προσέγγιση στην εκτίμηση θα ήταν να απομονωθεί ένα άτομο και να μετρηθεί ο ρυθμός απώλειας ενέργειας του πυρήνα του, οπότε με αναγωγή στο σύνολο των ατόμων που περιέχονται στο γραμμάριο του ουρανίου να υπολογιστεί η συνολική απώλεια ενέργειας ανά μονάδα χρόνου. Αλλά η προσέγγιση αυτή είναι ανέφικτη γιατί η απώλεια ενέργειας στο επίπεδο κάθε ατόμου ακολουθεί τους νόμους της τυχαιότητας. Αντιθέτως, αν επικεντρωθούμε συλλογικά σε όλα τα άτομα της υπό παρατήρηση ποσότητας του ουρανίου, η εκτίμηση μπορεί να είναι πολύ ακριβής. Αυτή η διαπίστωση οδηγεί στο εύλογο συμπέρασμα ότι μηχανισμοί που εκμεταλλεύονται την ευστάθεια ενός συνόλου, του οποίου τα επί μέρους συστατικά χαρακτηρίζονται από τυχαιότητα, μπορεί να είναι εξόχως αποτελεσματικοί. 

            Από το παράδειγμα αυτό ας μεταφερθούμε τώρα νοητικά στην την αρχαία Αθήνα. Η πλατειά συμμετοχή των πολιτών στην Εκκλησία του Δήμου ήταν ένα τέτοιος μηχανισμός. Η εκλογή βουλευτών και αρχόντων με κλήρωση ήταν ένα άλλος. Και, τέλος, οι δίκες από πολυπληθή  δικαστήρια ήταν ένας τρίτος μηχανισμός, μέσω του οποίου η τυχαιότητα στην λήψη της απόφασης από ένα πολυπληθές δικαστήριο εξασφάλιζε ότι ο κατηγορούμενος θα κρινόταν δίκαια. Επομένως, βασιζόμενοι στην επιτυχία της άμεσης Αθηναϊκής δημοκρατίας και τα ενισχυτικά αποτελέσματα των σύγχρονων αναλύσεων της τυχαιότητας σε επίπεδο συνόλων,[4] η προσδοκία μας είναι ότι οψέποτε εισαχθεί η ψηφιακή άμεση δημοκρατία θα είναι ισχυρή με την έννοια ότι θα κινητοποιεί το ενδιαφέρον των πολιτών για συμμετοχή στα κοινά και θα περιορίζει τα φαινόμενα  του ακραίου ιδιωτισμού. Μ’ αυτήν την μορφή δημοκρατίας  θα αποδυναμωθεί  η επίδραση των κομμάτων και των εξ΄επαγγέλματος πολιτικών στην λήψη σημαντικών κρατικών αποφάσεων και θα περάσει ουσιαστικά η διακυβέρνηση στα «χέρια του λαού», αυξάνοντας την πολιτικοποίηση των πολιτών αφού θα καταστούν πιο υπεύθυνοι και καλύτερα πληροφορημένοι για τα θέματα της κοινωνικής συνεργασίας (του κράτους). 
            Μολονότι δεν αποκλείεται συμπαγείς ομάδες συμφερόντων να μπορούν να επηρεάσουν την λήψη αποφάσεων, ούτε επίσης διάφοροι πολιτικοί να δημιουργούν αστάθεια με την δημαγωγική τους προπαγάνδα, εν τούτοις αυτά τα μειονεκτήματα που κατά κόρον χαρακτηρίζουν την αντιπροσωπευτική δημοκρατία, θα ασκούν μικρότερες επιδράσεις λόγω της διασποράς και πλήρους ανωνυμίας και μυστικότητας που θα χαρακτηρίζει την ατομιστική ψηφοφορία της ψηφιακής άμεσης δημοκρατίας.[5]Έτσι,  όπως γινόταν και στην αρχαία Αθήνα, αναμένουμε να  ενθαρρυνθούν συνήθειες ανεκτικότητας των άλλων, διαφωνιών και ευρέων συζητήσεων. Αντίθετα απ’ ότι γίνεται σήμερα, μια τέτοια διαδικασία θα οδηγήσει σε αποφάσεις που δεν θα ευνοούν τις προνομιούχες ομάδες που έχουν την πολιτική και οικονομική δύναμη, είτε αυτές είναι επιχειρηματίες, συνδικαλιζόμενοι εργάτες, αγρότες, κλπ.

            Μήπως είναι η προσδοκία μας αυτή μια απλή ευχή; Νομίζουμε πως όχι γιατί βασίζεται σε δύο ευδιάκριτες εξελίξεις. Η μία έχει να κάνει με την ταχύτατη εξάπλωση της ηλεκτρονικής συμμετοχής σε κοινότητες με εκατομμύρια διασυνδεδεμένα μέλη, ενώ η άλλη σχετίζεται με τα κινήματα των πολιτών τα οποία στοχεύουν στην επαναφορά της πολιτικής εξουσίας στην πηγή της, δηλαδή τους πολίτες. Αναφορικά πρώτα με την εκτίμηση ότι οι τεχνολογικές πρόοδοι στις τηλεπικοινωνίες και στην πληροφορική επιταχύνουν την ανάδυση της άμεσης ψηφιακής δημοκρατίας, τα αποτελέσματα των σχετικών ερευνών είναι λίαν ενθαρρυντικά.[6] Προς επιβεβαίωση επισημαίνουμε ότι οι διαδικασίες διαβούλευσης επί θεμάτων δημοσίου ενδιαφέροντος, και όχι μόνο, προάγουν ραγδαία την εφικτότητα της ηλεκτρονικής δημοκρατίας (e-Democracy). Οι τεχνολογίες της κρυπτογραφίας και της αυθεντικοποίησης της ταυτότητας των ατόμων βελτιώνονται ταχύτατα, οπότε γρηγορότερα παρά αργότερα η λήψη αποφάσεων μέσω συστημάτων ηλεκτρονικής ψηφοφορίας (e-Voting) θα φθάσει σε ικανοποιητικά επίπεδα ασφάλειας.[7] Και, τέλος, οι υψηλοί ρυθμοί με τους οποίους διάφορες κυβερνητικές δραστηριότητες μεταφέρονται στο διαδίκτυο εγγυώνται ότι η ηλεκτρονική διακυβέρνηση (e-Government) θα καταστεί σύντομα ο κυρίαρχος τρόπος διεξαγωγής του κυβερνητικού έργου.

             Από την άλλη πλευρά, πόσο γρήγορα θα ωριμάσουν οι σχετικές τεχνολογίες θα εξαρτηθεί επίσης από την πίεση που θα ασκήσουν τα κινήματα των πολιτών για διεύρυνση των διαδικασιών της άμεσης ψηφιακής δημοκρατίας. Αυτή η σκέψη πηγάζει από την θεωρία των προκλητών τεχνολογικών μεταβολών, σύμφωνα με την οποία σε μεγάλο βαθμό η τεχνολογική πρόοδος υποκινείται και κατευθύνεται προς εκείνες τις χρήσεις όπου εκδηλώνεται έντονη ζήτηση. Συνεπώς, όσο πιο έντονα και μαζικά  προβάλλεται από τους πολίτες το αίτημα για συμμετοχική στη διαδικασίες λήψης αποφάσεων για τα κοινά σε όλα τα επίπεδα, τόσο πιο γρήγορα θα ωριμάσουν οι απαραίτητες ηλεκτρονικές τεχνολογίες και θα συντομευτεί η μετάβαση στο νέο καθεστώς της ηλεκτρονικής συμμετοχικής πολιτείας και δημοκρατίας.

            Αφού η τεχνολογία επιτρέπει ήδη την λειτουργία έστω και οριακής  ψηφιακής άμεσης δημοκρατίας, ένα  πρόβλημα  που έχει να αντιμετωπίσει η εφαρμογή της είναι πώς να πεισθούν τα άτομα να συμμετέχουν. Αυτό μπορεί  να γίνει εφικτό μέσω της οδού της αλήθειας που δεν είναι άλλη από το ότι το άτομο πρέπει να προφυλάσσει τα δικαιώματά του και να εκφράζει δημόσια τις προτιμήσεις του. 
            Όπως γνωρίζουμε από την ιστορία, με την κατάλληλη προπαγάνδα των ανά τους αιώνες «αυλοκολάκων», πρώτα των βασιλέων και μετά των αρχηγών των κομμάτων, τα άτομα πείσθηκαν να θεωρούν ότι υπάρχει γι΄ αυτούς ένας φιλόσοφος, βασιλιάς κατά Πλάτων ή «πατερούλης» σύμφωνα με την σύγχρονη έκφραση,  που με σοφία, δικαιοσύνη και υπεράνθρωπες ικανότητες φροντίζει για την ευημερία τους, κάτι που όχι μόνο είναι αναληθές αλλά και η εμπειρία έχει αποδείξει, πολλές φορές με τραγικές επιπτώσεις (π.χ. Χίτλερ, Στάλιν, κ.ά.), ότι είναι λανθασμένο. Αφού λοιπόν ένα ψεύδος και μια λανθασμένη στρατηγική έχουν αποδειχθεί  ισχυροί παράγοντες που διαπλάθουν την ψευδαίσθηση των ατόμων, είναι δυνατόν να μην γίνει το ίδιο με την προώθηση της αλήθειας και την επιβεβαίωση της εμπειρίας; Για να το θέσουμε αλλιώς,  είναι πολύ εύκολο να διατυπωθεί η αλήθεια από τα ΜΜΕ και διάφορους κρατικούς φορείς και θεσμούς, κυρίως με την παιδεία, ότι τα άτομα πρέπει να αναλάβουν την ευθύνη για τις προσωπικές τους επιλογές, ώστε σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα κάτι τέτοιο να γίνει αποδεκτό γενικά.  

              Το άλλο πρόβλημα είναι πώς να πεισθούν τα άτομα να ενδιαφερθούν ουσιαστικά για τα κοινά. Αυτό μπορεί να πραγματοποιηθεί με την πιλοτική αλλά σε μεγάλη έκταση εφαρμογή της ψηφιακής άμεσης δημοκρατίας σε τοπικό επίπεδο (κοινότητες, δήμοι) και σε άλλους συλλογικούς φορείς αποφάσεων (π.χ. συνδικάτα). Για παράδειγμα, μπορεί ο τοπικός δήμος να μεταβιβάσει την ευθύνη για την απόφαση καλώς καθορισμένων θεμάτων στους δημότες, θέτοντας ερωτήματα του τύπου «να γίνει νέος δρόμος που θα κοστίσει ένα ποσό το οποίο θα κληθούν οι δημότες να πληρώσουν: Ναι ή όχι». Αφού εκ των προτέρων έχει αποφασισθεί ο αριθμός των συμμετεχόντων για την εγκυρότητα  της  ψηφοφορίας  (π.χ. το 40% των πολιτών που έχουν σχετικά δικαιώματα) για την λήψη μιας απόφασης, γίνεται η διαδικασία. Σε περίπτωση που δεν συμμετέχει ο απαιτούμενος αριθμός των ατόμων, δεν λαμβάνεται καμία σχετική απόφαση. Αυτό αναμένεται να αφυπνίσει το ενδιαφέρον και την δραστηριότητα όσων είναι υπέρ ή κατά της προτεινόμενης πρότασης, οι οποίοι  θα προσπαθήσουν να πείσουν  μεγαλύτερο αριθμό ατόμων να συμμετάσχουν στην διαδικασία. Ή, αφού τίποτε ως προς το εν λόγω θέμα δεν θα γίνεται, πολλά άτομα θα αρχίσουν να ενδιαφέρονται και να είναι πρόθυμοι να συμμετάσχουν σε επανάληψη της διαδικασίας (ευαισθητοποίηση ατόμων). Ως αποτέλεσμα,  με τον ένα ή άλλο τρόπο, η διαδικασία θα διεκπεραιωθεί τελικά με το απαιτούμενο ποσοστό συμμετεχόντων. Αυτός  είναι και ο τρόπος που εφαρμόζεται η άμεση δημοκρατία όχι μόνο σε χώρες όπως η Ελβετία, αλλά και σε μεγάλες πολιτείες των ΗΠΑ όπως η Καλιφόρνια.[8]Συνεπώς, υπάρχουν τρόποι και εύκολα υλοποιήσιμοι για  να λάβει χώρα με την πάροδο του χρόνου η ψηφιακή άμεση δημοκρατία για πολύ πιο σημαντικά ζητήματα, αν όχι για εμπλοκή σε πόλεμο, τουλάχιστον σε κοινωνικά και οικονομικά θέματα καλώς καθορισμένα.

[1] Το παρόν αποτελεί μέρος του πρώτου κεφαλαίου ενός βιβλίου που συγγράφουμε με προσωρινό τίτλο «Δημοκρατία και  Οικονομία: Με Αναφορά στην Περίπτωση της Ελλάδας».
[2]  Αντιθέτως ο B. R. Barber, Strong Democracy: Participatory Politics for a New Age, New York: Macmillan Press, 2003, Ελλην. Μετφ. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση, 2007, σσ. 19-21, είναι εντελώς απαισιόδοξος για τις εξελίξεις προς αυτήν την κατεύθυνση. Κατά την άποψή του το διαδίκτυο έχει εμπορευματοποιηθεί και ως εκ τούτου έχει καταστεί ακατάλληλο για πολιτικές και δημοκρατικές δραστηριότητες. Η άποψή μας είναι ότι οι σχετικές δυνατότητες που διαθέτει μόλις αρχίζουν να διαφαίνονται και ότι η τεχνολογία για πολλοστή φορά θα επιδράσει καταλυτικά.
[3]   Η Πνύκα ήταν ένα μέρος στους πρόποδες της Ακρόπολης των αρχαίων Αθηνών όπου συνερχόταν η Εκκλησία του Δήμου για λάβει αποφάσεις μετά από δημόσια διαβούλευση επί θεμάτων της αρμοδιότητάς της. Τέτοια θέματα ήταν η θέσπιση νόμων, η κήρυξη πολέμων, η εκδίκαση μεγάλων αδικημάτων που διέπρατταν άρχοντες η πολίτες και γενικά η λήψη μέγιστης σημασίας αποφάσεων που αφορούσαν στους πολίτες και την πόλη-κράτος των αρχαίων Αθηνών.
[4]  Για μια εξαιρετικά βατή εισαγωγή στη σχέση αυτών των αποτελεσμάτων με την Αθηναϊκή και την ψηφιακή δημοκρατία βλέπε Δ. Κυριαζής, Ψηφιακή Δημοκρατία: Η Επίδραση της Σύγχρονης Φυσικής και της Ψηφιακής Τεχνολογίας στη Δημοκρατία, Αθήνα: Εκδόσεις, Ένωση Ελλήνων Φυσικών, Αθήνα 2009.
[5]  Με άλλα λόγια, μπορεί να εκπληρώσει η ηλεκτρονική δημοκρατία τις εξής προδιαγραφές μιας αποτελεσματικής δημοκρατίας που ανέλυσε ο R.A. Dahl (Democracy and Its Critics, New Haven: Yale University Press, 1989, σσ. 113, 143): Να υπάρχει επαρκής συμμετοχή των ατόμων που θα εκφράζουν τις προτιμήσεις τους με ισότητα ευκαιρίας συμμετοχής. Η κάθε προτίμηση του ψηφοφόρου να λαμβάνεται υπόψη (ισότητα ψήφου). Το άτομο να έχει όλες τις αναγκαίες πληροφορίες για τις επιπτώσεις της  απόφασης που καλείται να αξιολογήσει ως προς το συμφέρον του. Το άτομο  να γνωρίζει τις εναλλακτικές πολιτικές που μπορεί να υλοποιηθούν για κάποια απόφαση από την κυβέρνηση ή άλλη δημόσια αρχή.
[6]  Για μια ανασκόπηση της βιβλιογραφίας σ’ αυτά και σε πλείστα όσα άλλα σχετικά θέματα, βλέπε τα αντίστοιχα άρθρα τα οποία περιλαμβάνονται στο συνεδριακό τόμο Electronic Democracy, Information Society and Citizen’s rights, Athens: A. N. Sakoulas Publishers, 2003.
[7] Στο άρθρο τους Ηλεκτρονική Ψηφοφορία μέσω Internet: Ουτοπία η Πραγματικότητα;, το  οποίο περιλαμβάνεται στο συνεδριακό τόμο που αναφέρθηκε στην προηγούμενη υποσημείωση, οι ερευνητές  Ε. Μάγκος, Β. Χρυσικόπουλος, Ν. Αλεξανδρής και Μ. Πούλος επισημαίνουν ότι  δεν πρέπει να περιμένουμε ότι θα μπορέσουν να αντιμετωπιστούν όλα τα ζητήματα ασφαλείας που τίθενται και το σύστημα της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας να παραμείνει πρακτικό και λειτουργικό. Εκτιμούν όμως ότι ένα σύστημα τουλάχιστον τόσο ασφαλές όσο τα παραδοσιακά εκλογικά συστήματα θα γίνει εφικτό (σ. 537).
[8] Η άμεση δημοκρατία εφαρμόζεται σε μεγάλο βαθμό στην Ελβετία (στο διάστημα 1945-88 έχουν γίνει 311 δημοψηφίσματα) όπως και σε σημαντικό βαθμό στην Ιταλία (1945-88, 47 δημοψηφίσματα), Νέα Ζηλανδία (1945-88, 26 δημοψηφίσματα),  Αυστραλία (1945-88, 24 δημοψηφίσματα), Ιρλανδία (1945-88, 21 δημοψηφίσματα), ενώ στην χώρα μας, για την ίδια περίοδο,  μόνο 4,  βλ. Μ. Schmidt  Demokratietheorien: Eine Einfuhrung, 2000, Ελλην. μετφ. Θεωρίες Δημοκρατίας, Αθήνα: Σαββάλας,  2004, σ.  403)

Απρίλιος 2010

Των καθηγητών Γ.Κ Μπήτρου(Ομότιμος Καθηγητής, Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών) και Α.Δ Καραγιάννη(Καθηγητής, Πανεπιστήμιο Πειραιώς).

Πηγή: http://www.dd-democracy.gr/article.asp?Id=24