1

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΤΟΥ ΔΡ. ΡΙΤΣΑΡΝΤ ΣΝΑΪΝΤΕΡ ΣΤΗ ΜΚΟ ΣΟΛΩΝ

Οι “Δρόμοι Σύνθεσης” διοργάνωσαν στο Χόρτο, στο Νότιο Πήλιο 3ήμερο σεμινάριο του WCC (World Core Curriculum) με εισηγητή τον Δρ. Ρίτσαρντ Σνάιντερ
Θεματικές ενότητες οι οποίες έλαβαν χώρα ήταν: 
26-07-2009: Πρακτική εφαρμογή WCC // 
27-07-2009: Οικοψυχολογία // 
28-07-2009: Νέα Εκπαίδευση & 
Appreciative Inquiry.
Στα πλαίσια του τριήμερου αυτού σεμιναρίου, ο Dr. Richard Schneider, τ.πρύτανης Πανεπιστημίου Ειρήνης ΟΗΕ, έδωσε συνέντευξη στη μκο Σόλων. (Ακολουθούν εννέα βίντεο (~10′ έκαστο) με τη συνέντευξη του Dr. Richard Schneider).

Μέρος 2o 

Μέρος 3o

Μέρος 4o

Μέρος 5o

Μέρος 6o

Μέρος 7o

Μέρος 8o

Μέρος 9o

Συνέντευξη:  Τσιγγάνης Δημήτρης
Μετάφραση:  Άρης Καπαράκης

Κάμερα:  Μπέλεσης Αλέξανδρος

Παρατίθεται το κείμενο της Συνέντευξης του κυρίου Ρίτσαρντ Σνάιντερ

-Καλώς ήρθατε στην Ελλάδα δόκτωρ Ρίτσαρντ Σνάιντερ
-Σας ευχαριστώ
-Είναι τιμή μας που σας έχουμε μαζί μας.
-Και εγώ είμαι ευτυχής που είμαι εδώ. 
-Πείτε μας δόκτωρ, τι σας έφερε στην Ελλάδα;
-Η σύνθεση και ο τρόπος ζωής μέσα από αυτή και η πρόσκληση που είχα στο Χόρτο Μαγνησίας για τη διεξαγωγή ενός σεμιναρίου σχετικό με τα ζητήματα με τα οποία έχω ασχοληθεί στο παρελθόν τα οποία συμπεριλαμβάνουν την εκπαίδευση, ζητήματα σχετικά με σχολικά προγράμματα, περιβαλλοντικές σπουδές και νέες εκπαιδευτικές προσεγγίσεις.

-Σας ευχαριστώ. Έχω μια σειρά ερωτήσεων τις οποίες θα ήθελα να σας απευθύνω. Μπορείτε να μου μιλήσετε για το Πανεπιστήμιο της Διεθνούς Ειρήνης γνωστό και ως UPAZ και για το Πανεπιστήμιο των Ηνωμένων Εθνών στο Τόκιο και για τα προγράμματα μαθημάτων των σχολείων; 
-Το Πανεπιστήμιο των Ηνωμένων Εθνών του Τόκιο ιδρύθηκε το 1969, όπως προβλεπόταν στον Καταστατικό Χάρτη τους. Το Πανεπιστήμιο της Ειρήνης στην Κόστα Ρίκα, γνωστό επίσης και ως UPAZ δημιουργήθηκε μετά από ψήφισμα των Ηνωμένων Εθνών στις 5 Δεκεμβρίου 1980. ήταν το ψήφισμα του ΟΗΕ 35/55.

-Και ποια είναι η δουλειά αυτών των πανεπιστημίων; 
-Το Πανεπιστήμιο των Ηνωμένων Εθνών στην Κόστα Ρίκα (θα μπορούσαμε να πούμε ότι) είναι ένα κατά βάση ασιατικό πανεπιστήμιο το οποίο εστιάζει κυρίως στον τομέα της έρευνας και κατά κάποιο τρόπο όπως και το Πανεπιστήμιο της Ειρήνης και αναφέρεται και επικεντρώνεται σε ανθρώπους οι οποίοι έχουν υψηλό συνήθως επίπεδο σε ζητήματα πολιτικά και σε ζητήματα εκπαίδευσης. Φέρνει καθηγητές από ολόκληρη την Ασία.  Το Πανεπιστήμιο Ειρήνης της Κόστα Ρίκα είναι ειδικά σχεδιασμένο ώστε να δημιουργήσει ένα curriculum  με βασική θεματική την Ειρήνη. 
Ο δρ. Ροντρίγκο Κορράσο όταν ήταν Πρόεδρος της Κόστα Ρίκα, συναντήθηκε στην έδρα των Ηνωμένων Εθνών με τον δρ. Ρόμπερτ Μίλερ, κατά το τελευταίο έτος της προεδρικής του θητείας. Πήγε στα Ηνωμένα Έθνη, στη Νέα Υόρκη και τότε πέρασε το ψήφισμα των Ηνωμένων Εθνών για τη δημιουργία του Πανεπιστημίου της Ειρήνης. Το πρόγραμμα μαθημάτων ξεκίνησε πριν και συνεχίστηκε και αργότερα από αυτή την εξέλιξη, καθώς αναπτύχθηκε κατά την πάροδο των χρόνων. Ο δρ. Μίλερ απεκλήθη «Προφήτης της Ειρήνης» στα Ηνωμένα Έθνη και θεωρήθηκε ως ένας από τους κορυφαίους ειδικούς στο ζήτημα της εκπαίδευσης. Ο κ. Μίλερ πίστευε με θέρμη ότι ο μόνος τρόπος για να δημιουργηθεί η ειρήνη είναι μέσω της εκπαίδευσης και της επανεκπαίδευσης, της εκπαίδευσης σε πολύ πρώιμη ηλικία. Την άποψη αυτή συμμεριζόταν και ο Ροντρίγκο Κοράσσο, ο Πρόεδρος της Κόστα Ρίκα, η οποία αποτελεί τη μοναδική χώρα στον κόσμο η οποία δε διαθέτει ένοπλες δυνάμεις, τις οποίες κατήργησε μέσω της ψήφου των πολιτών.   Κάτι τέτοιο αποτελούσε ένα μοντέλο για τη σχετική με την ειρήνη εκπαίδευση. Έτσι, ήταν μια εξέλιξη απόλυτα φυσιολογική, η εγκατάσταση του Πανεπιστημίου για την Ειρήνη στην Κόστα Ρίκα.

-Μετά από τόσα έτη ενασχόλησής σας με αυτά τα Ινστιτούτα των Ηνωμένων Εθνών, θα μπορούσατε να μας αναφέρετε ποια είναι τα εμφανή αποτελέσματα της δράσης τους κ. Σνάιντερ;
-Τα αποτελέσματα ακόμα τα αναμένουμε, όπως αντίστοιχα συμβαίνει με όλα τα πολύ μεγάλα πρότζεκτ, όπως πχ τα Ηνωμένα Έθνη, διαμορφώνονται ακόμα και σήμερα. Το Πανεπιστήμιο για την Ειρήνη στην Κόστα Ρίκα έχει πραγματοποιήσει εξαιρετικές έρευνες τις οποίες έχει δημοσιεύσει παγκοσμίως. Διαθέτει πολλά τμήματα και μαθήματα σχετικά με την ειρήνη και την εκπαίδευση για την ειρήνη. Είμαι συνιδρυτής του Ραδιοφώνου για την Ειρήνη Radio for Peace International (Ραδιόφωνο για τη Διεθνή Ειρήνη) του οποίου το πρόγραμμα εκπέμπει από τις εγκαταστάσεις του Πανεπιστημίου στην Κόστα Ρίκα για περισσότερα από 20 χρόνια. Ο προγραμματισμός του ασχολείται με την εκπαίδευση και την κοινωνική εκπαίδευση, προέρχεται κατευθείαν από την έδρα του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών, στη Νέα Υόρκη. Τα προγράμματα έφταναν παλιά στην Κόστα Ρίκα, μέσω τηλεφώνου από τη Νέα Υόρκη μέχρι που εκπέμψαμε από τα μεσαία κύματα. Με την πάροδο των χρόνων τα μεσαία κύματα έχασαν τη σπουδαιότητά τους στον κόσμο της επικοινωνίας, με τις νέες τεχνολογίες να ανοίγουν στον τομέα νέες «λεωφόρους».  Έτσι, η αποστολή του Ραδιοφώνου για τη Διεθνή Ειρήνη είχε εκπληρωθεί. Αλλά για πολλά χρόνια αποτελούσε την κύρια πηγή του προγραμματισμού του Πανεπιστημίου των Ηνωμένων Εθνών. 

Κ. Σνάιντερ, τι έγινε ή τι γίνεται κατά την άποψή σας λάθος στα παρόντα εκπαιδευτικά συστήματα και τα πτυχία τα οποία θέτουν ως ύψιστη προτεραιότητα την επαγγελματική καριέρα η οποία θα επιτρέψει στον ενδιαφερόμενο να κερδίζει το μέγιστο δυνατό εισόδημα. Μπορεί αυτή η αλαζονική επιθυμία να γίνει κατανοητή από την εκπαίδευση; 
-Θα ήλπιζα ένα εκπαιδευτικό μοντέλο ή σύστημα να μην έχει σαν πρώτη προτεραιότητα και στόχο των ανθρώπων την εκπαίδευση τους ώστε να βγάζουν χρήματα. Σίγουρα το world-core-curriculum και τα υπόλοιπα προγράμματα τα οποία ένθερμα υποστηρίζω προσπαθούν να εκπαιδεύσουν ένα πρόσωπο συνολικά, να το καταστήσουν ολοκληρωμένο και ισορροπημένο. Μία βασική πλευρά ενός ολοκληρωμένου προσώπου είναι η επιθυμία για τη δημιουργία μιας καλύτερης κοινωνίας με ειρηνικά μέσα και χρησιμοποιώντας την εκπαίδευση που έχει πάρει από τα Ηνωμένα Έθνη. Ο δρ. Ροντρίγκο Κοράσο συνήθιζε να λέει «Αν θες ειρήνη θα πρέπει να εκπαιδεύεις για την ειρήνη». Αυτό είναι εν πολλοίς το πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύσσεται το world-core-curriculum.

-Κάνατε λόγο για το world-core-curriculum. Σε τι επίπεδα εκπαίδευσης αναφέρεται; Η εφαρμογή του διαφοροποιείται από σχολείο σε σχολείο;
-Το world-core-curriculum έχει ένα ευρύ πεδίο εφαρμογών. Μία από τις σημαντικότερες προσπάθειες της είναι κατά τη γνώμη μου, αυτή της δημιουργίας «παγκόσμιων» πολιτών. Ανθρώπων νέων που να έχουν μία παγκόσμια οπτική. Πρόκειται για μία ανάγκη πιο επείγουσα από κάθε άλλη στη σημερινή εποχή. Με αυτή την ανάγκη στο μυαλό, το πρόγραμμα αναπτύσσεται προκειμένου να υπάρχει μια ματιά στον κόσμο όσο το δυνατόν ευρύτερη. Ο δρ. Μίλερ το τοποθετεί από ένα μίκρο-πεδίο, ένα μικρό μέγεθος, σε ένα μάκρο-πεδίο, ένα μέγεθος μεγαλύτερο. Το μικρό το θέσαμε σαν κάτι μικρότερο από το άτομο – το οποίο γνωρίζαμε, όταν αναπτύχθηκε το πρόγραμμα, σαν τη μικρότερη δυνατή μονάδα, τώρα βέβαια γνωρίζουμε ότι υφίστανται ακόμα μικρότερες οντότητες. Από την άλλη πλευρά κάποια χρόνια πριν θεωρούσαμε ότι ο Πλούτωνας αποτελεί πρακτικά το τέλος του διαστήματος τώρα μιλάμε για δισεκατομμύρια έτη φωτός πίσω. Έτσι μπορούμε να πούμε ότι το πρόγραμμα επεκτείνεται από μόνο του, πιέζεται από το ίδιο το σύμπαν και τη δημιουργία. Αυτή η επέκταση είναι και η πρωταρχική αξία του προγράμματος. Επειδή καθώς η ζωή επεκτείνεται οι άνθρωποι αυξάνουν την ικανότητά τους να σκέφτονται πιο παγκόσμια επειδή ζούμε σήμερα σε έναν παγκοσμιοποιημένο, διαδραστικό κόσμο στον οποίο το κάθε έθνος εξαρτάται από το άλλο. Η οικονομία για παράδειγμα ενός κράτους επηρεάζει την οικονομία ολόκληρου του κόσμου. Ποτέ κάτι τέτοιο δεν ίσχυσε τόσο πολύ και όχι μόνο στον τομέα της οικονομίας αλλά και σε μια σειρά τομέων, όπως της ασφάλειας. 
Μία σταθερή για μένα πεποίθηση και από τις βασικές αξίες του προγράμματος είναι η πρόοδος και η εκπαίδευση των φοιτητών οι οποίοι σκέφτονται με διαφορετικό τρόπο. Με έναν τρόπο «παγκόσμιο» για το πώς θα καταστούμε αλληλοεξαρτώμενοι στον κόσμο, πως θα στηριχτούμε ο ένας στον άλλο, όχι σε οικονομικά και κοινωνικά θέματα μόνο, αλλά και σε ζητήματα ασφαλείας, αλλά και ειδικότερα στο πιο επείγον ζήτημα των ημερών μας, το περιβαλλοντικό.  

-Γιατί ένα τόσο πολύτιμο εργαλείο όπως αυτό το world-core-curriculum δεν αποτελεί τη γενική αποδεκτή τάση στα σχολεία και τα πανεπιστήμια ανά τον κόσμο μέχρι τώρα;
-Υπάρχουν πολλά υπέροχα εκπαιδευτικά προγράμματα τα οποία ποτέ δεν έγιναν δημοφιλή. Ένας λόγος είναι ότι τα πράγματα ήταν πάντα έτσι. Δυστυχώς πολλά εθνικά εκπαιδευτικά προγράμματα, για παράδειγμα τα δημόσια εκπαιδευτικά προγράμματα είναι πολύ δυσκίνητα για να δεχθούν μετατροπές και αντιστέκονται πολύ σε αυτές.  Έτσι ήταν και έτσι θα είναι πάντα. Πρέπει κάποιος να υπερκεράσει σε πνευματικό και κοινωνικό επίπεδο αυτή τη φιλοσοφία ώστε να είναι σε θέση να δημιουργήσει τις αλλαγές. Αυτό που είναι αναγκαίο πιστεύω, είναι να έχουμε πολλές περισσότερες ευκαιρίες ώστε να δημιουργήσουμε και να εφαρμόσουμε. Ευκαιρίες για ένα τέτοιο πρόγραμμα, απαιτούνται και στους δύο τομείς. Θα απαιτηθεί η δράση των εθνικών ηγεσιών για κάτι τέτοιο. Δεν πρόκειται για ένα εύκολο έργο, καθώς απαιτεί θεμελιώδη αλλαγή των εκπαιδευτικών συστημάτων ανά τον πλανήτη, όχι μόνο εδώ, αλλά παντού. 

-Προκειμένου να μας κατανοήσουν και οι άνθρωποι που παρακολουθούν, μπορείτε να μας πείτε σύντομα τι ακριβώς είναι το world-core-curriculum; Ποιες είναι οι θεμελιώδεις αξίες του;
-Οι θεμελιώδεις αξίες του world-core-curriculum είναι οι αποκαλούμενες 4 Αρμονίες. Πρόκειται για ενσωματωμένα συστήματα, πνευματικά, κοινωνικά, ψυχικά… τα οποία σχηματίζουν ενώσεις διαφορετικών τρόπων σκέψης. Φανταστείτε το σαν μία σπείρα η οποία ανέρχεται, ενσωματώνοντας όλες αυτές τις αρμονίες σε μια κοινή ενοποιημένη μονάδα. Αυτή η μονάδα έχει σκοπό να διευρύνει τη σκέψη των φοιτητών, να αυξήσει τη δυνατότητά τους να σκεφτούν σε μία πολύ ευρύτερη κλίμακα και σε ένα πολύ βαθύτερο επίπεδο. Τα εθνικά εκπαιδευτικά συστήματα θα χρειαστούν πολύ χρόνο προκειμένου να εναρμονιστούν με αυτό τον τρόπο σκέψης. Αλλά είναι πρωταρχικής σημασίας εάν πρόκειται να έχουμε ένα νέο εκπαιδευτικό σύστημα, το οποίο να δουλεύει όπως θα έπρεπε, δημιουργώντας «παγκόσμιους» πολίτες, τότε έχουμε στο world-core-curriculum αντίστοιχα εκπαιδευτικά προγράμματα. 

-Λοιπόν πιστεύετε, στη σημερινή εποχή… για παράδειγμα εδώ στην Ευρωπαϊκή Ένωση ακόμα κάθε κράτος υπερασπίζεται το δικό του εκπαιδευτικό σύστημα και κάνει λίγα για μία πανευρωπαϊκή συνειδητοποίηση. Πως θα μπορέσουμε να πάμε τόσο μπροστά και να σκεφτούμε για τον πολίτη του κόσμου, ο οποίος όπως αναφέρατε είναι και ο στόχος του world-core-curriculum;
-Αυτό ακριβώς είναι το ζήτημα, πως θα δημιουργήσουμε ένα σύστημα το οποίο θα υπερβαίνει τον σημερινό τρόπο σκέψης και θα υπερκεράσει το σύστημα που έχουμε τώρα. Το πρόβλημα, τουλάχιστον όπως εγώ το αντιλαμβάνομαι για την Ευρωπαϊκή Ένωση αλλά και για όλο τον κόσμο είναι ότι βρισκόμαστε ακόμα αντιμέτωποι με τον ζήτημα του εθνικισμού, σύμφωνα με τον οποίο η έννοια του έθνους είναι η σημαντικότερη και η μεγαλύτερη. Και αυτό είναι ένα από τα πολύ βασικά προβλήματα των Ηνωμένων Εθνών, ο οποίος είναι ο μεγαλύτερος, ο μάκρο-φορέας, θα λέγαμε… στον κόσμο, στον οποίο όποιος θέλει μπορεί να μιλήσει και όλοι θεωρούν ότι έχουν τις κατάλληλες και σωστές απαντήσεις στα προβλήματα. Αυτό που πιστεύω ότι πρέπει να γίνει είναι να μεταφερθούμε σε έναν –όπως τον αποκαλώ- «μεσαίο χώρο», τόσο στα Ηνωμένα Έθνη, όσο και στην Ευρωπαϊκή Ένωση αλλά και παντού στον κόσμο. Να υπάρξει η βούληση, ώστε να αλλάξουμε τον τρόπο σκέψης μας από το εθνικιστικό πλαίσιο στο παγκοσμιοποιημένο. Αυτό θα είναι ένα τεράστιο βήμα για τις περισσότερες χώρες. 

-Μιλώντας όμως για εθνικισμό βλέπουμε να βρίσκεται σε άνοδο στα περισσότερα από τα κράτη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Να σας δώσω επ’ ευκαιρίας ένα παράδειγμα. Η Ελλάδα έχει γείτονα χώρα την Τουρκία με την οποία έχει προβλήματα εδώ και αιώνες. Σκεφτόμαστε ότι πρέπει να βρούμε έναν τρόπο να λύσουμε το πρόβλημα. Τα τελευταία χρόνια οι δύο χώρες προσπάθησαν να αμβλύνουν τις διαφορές και αφαίρεσαν από τα σχολικά βιβλία ιστορίας τις όποιες αναφορές στα εγκλήματα πολέμου τα οποία έλαβαν χώρα από τη μία ή την άλλη πλευρά. Υπάρχει όμως και μία άποψη που υποστηρίζει ότι αν αφαιρεθούν αυτές οι αναφορές από τα βιβλία ιστορίας θα φτάσουμε σε μία κατάσταση άγνοιας για το τι δύναται το ανθρώπινο είδος να κάνει εν καιρώ πολέμου και πόσο «ψυχρό» μπορεί να γίνει. Υπάρχει και μία άποψη που υποστηρίζει ότι είναι καλύτερα να μείνουν αυτές οι αναφορές στα βιβλία ιστορίας προκειμένου να ξέρει και να μαθαίνει ο κόσμος τι είναι τα εγκλήματα πολέμου. Τι πιστεύετε για αυτό το ζήτημα, πως μπορούμε να βοηθηθούμε από το world-core-curriculum;
-Έχω μία πολύ σύντομη απάντηση σε αυτή την ερώτηση. Η αλήθεια είναι αυτή που θα μας απελευθερώσει. Όσο περισσότερη ιστορία προσπαθούμε να αποκρύψουμε τόσο λιγότερη καταφέρνουμε να αποκρύψουμε. Γιατί σταδιακά τέτοια πράγματα θα μαθαίνονται με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο. Είμαι απόλυτα πεπεισμένος ότι η απόκρυψη αυτή όχι μόνο δεν θα λειτουργήσει, αλλά θα δημιουργήσει και δεδομένα τελείως διαφορετικά από τα αρχικώς επιδιωκόμενα. Πρέπει να ξέρουμε τι ζητάμε. Αισθάνομαι ότι το να προσπαθούμε να κρύψουμε την ιστορία δεν λειτουργεί ποτέ. Αργά ή γρήγορα η αλλαγή θα μας επηρεάσει, οι άνθρωποι θα μάθουν την αλήθεια. 

-Πιστεύετε ότι η εκπαίδευση μπορεί να καταστήσει έναν άνθρωπο πραγματικά υπεύθυνο πολίτη για τη χώρα του αλλά και για τον κόσμο; Ότι ένα εκπαιδευτικό σύστημα μπορεί να εμπνεύσει αυτό το αίσθημα συνειδητοποίησης;
-Νομίζω ότι ο μοναδικός τρόπος για να αλλάξουμε τον τρόπο σκέψης των ανθρώπων ώστε αυτός να είναι ειρηνικός, είναι η εκπαίδευση. Είμαι απόλυτα πεπεισμένος ότι δεν υπάρχει άλλος τρόπος. Εργάστηκα πολύ στην Ινδία, και όταν βλέπω τη δουλειά που έγινε εκεί, αλλά και σε άλλα μέρη του κόσμου, δούλεψα πολλά χρόνια στην Ινδία, είμαι απόλυτα πεπεισμένος ότι δεν υπάρχει άλλος τρόπος για να αλλάξεις τον τρόπο σκέψης πέραν της εκπαίδευσης. Και για να επανέλθω στην προηγούμενη ερώτηση, όσο περισσότερα πράγματα και να προσπαθείς να αποκρύψεις, αυτά σταδιακά θα αποκαλυφθούν ούτως ή άλλως. Το ίδιο ισχύει και για την αλληλεξάρτηση μας, το να συζητάμε περισσότερο την ανάγκη συνεργασίας μεταξύ μας, το ξεπέρασμα των συνόρων που δημιουργούμε. Σίγουρα θα δημιουργούνται τείχη, αλλά μπορούμε να κοιτάμε πάνω από αυτά. Μία από τις αγαπημένες μου εικόνες είναι αυτή του αστροναύτη που κοιτά από το διαστημόπλοιο τη γη στην επιστροφή του από το Φεγγάρι και είπε την αξιομνημόνευτη φράση: «Από εδώ πάνω δεν βλέπεις σύνορα, δεν υπάρχουν σύνορα μεταξύ των χωρών». Αυτό είναι ένα είδος φιλοσοφίας, τρόπου σκέψης που (μου) δείχνει ότι πρέπει να κινηθούμε προς τα μπρος και ελπίζω να καταστεί και επιθυμητός. 

-Κ. Ρίτσαρντ, μιλώντας για τη νεολαία η οποία είναι και η ελπίδα για τον πλανήτη αλλά και αυτή που θα αντιμετωπίσει όλα αυτά τα προβλήματα που δημιουργήσαμε με τη συμπεριφορά μας. Ποιο είναι το μήνυμα που έχουμε να τους μεταφέρουμε;
-Συνομιλούσα σήμερα με έναν δεκαπεντάχρονο και του είπα: εσύ και οι ηλικίες σας, οι άνθρωποι κάτω των 25 ετών είστε αυτοί που θα αλλάξετε τον κόσμο. Γιατί πολλοί μεγαλύτεροι σε ηλικία είναι ανήμποροι ή απρόθυμοι να αλλάξουν τον τρόπο σκέψης. Είναι οι νέοι άνθρωποι που θα το κάνουν με τη δική μας βοήθεια… Ευτυχώς υπάρχουν κάποιοι στις ηλικίες μας που πιστεύουν σε αυτή τη νέα κατεύθυνση. Μπορούμε να τους συμβουλεύσουμε και ελπίζω να τους πείσουμε κιόλας ότι υπάρχει ένας νέος τρόπος όχι μόνο στο ζήτημα τη