Είναι προφανές ότι ένα από τα πιο διαστροφικά στοιχεία στην εξέλιξη του ανθρώπου βρίσκεται στη θεσμοποίηση της βίας. Το κράτος, αφού «βρήκε» στοιχεία πολιτισμού στη χρήση της βίας, λειτουργεί πλέον σαν προνομιακό πεδίο αυτής, σαν κάτοχος του δικαιώματος βίας. Σε αντιδιαστολή, ο πολίτης (ή η κοινωνική ομάδα), στον βαθμό που δεν αποδέχεται αυτή την προνομιακή ισχύ ή στον βαθμό που λειτουργεί ο ίδιος ως πρόξενος βίας, αντιμετωπίζεται ως αλήτης. Το ίδιο ισχύει ανάλογα και μεταξύ των κρατών.
Μερικά κράτη, ως προς τη χρήση της βίας από μέρους τους, προβάλλουν ως νομιμοποιητικό τους στοιχείο την καλή τους επικοινωνιακή εικόνα και την τυπική λειτουργία της θεσμικής διαδικασίας της αντιπροσώπευσης στη λήψη των αποφάσεών τους. Έτσι, παρατηρούμε κράτη που, ενώ κάνουν ουσιαστικά αδικαιολόγητη και παράλογη χρήση βίας, επικοινωνιακά και θεσμικά, υπεκφεύγουν ή διαφεύγουν της επίκρισης.
Εδώ, εμβάλλεται μια θεμελιώδης δικαιϊκή ανισότητα και διαμορφώνεται μια ασύμμετρη δικαιϊκή σχέση. Ο άνθρωπος κατάφερε να τιθασσεύσει μερικώς τη βία της προσωποποιημένης διαδικασίας της ζωικής ανταγωνιστικότητας στις κοινωνικές σχέσεις του με πολύ βαρύ τίμημα την θεσμοποίηση σε ένα θεσμικό υπερκείμενο: το κράτος. Στην ουσία, λειτούργησε σαν πολιτισμική οργάνωση της βαρβαρότητας και όχι του πολιτισμού. Λειτούργησε σαν δικαιϊκή οργάνωση της αδικίας και όχι της δικαιοσύνης.
Ένα όμως από τα πιο κρίσιμα θέματα είναι το πώς προσεγγίζεται το περιθώριο ή το απόβλητο μέρος, με όρους πάντα μιας διασφάλισης της αβλάβειας, της ολικής ασφάλειας και της πνευματικής ακεραιότητας σε αυτή τη σχέση, ως ακέραιο μέρος και όχι ως ασύμμετρος αντίπαλος.
Ταυτόχρονα, τίθεται το ερώτημα του πώς θα ξεπεράσουμε τον φόβο, την απειλή της άσκησης βίας και την άσκηση της βίας. Πρέπει να αναγνωρίσουμε ακόμη ότι και η απειλή της βίας ενέχει βαρβαρότητα. Σε τελική ανάλυση, ποιά είναι η πραγματική ηθική και λογική δικαιϊκή βάση της δίκαιης βίας; Ποιό είναι το πραγματικό νομιμοποιητικό στοιχείο; Είναι η θεσμοποίηση; Η θεσμοποίηση οδήγησε και οδηγήθηκε –υπό μια έννοια– και στον Ναζισμό. Οι διαδικασίες θεσμοποίησης στην ίδρυση των κρατών έχει συνυφανθεί με τερατουργήματα και μετά από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Με άλλα λόγια, η θεσμοποίηση δεν αποτελεί ηθική ή λογική βάση για τη χρήση της βίας. Οπωσδήποτε, η ανισότητα της ισχύος είναι ακριβώς αυτό που διαφθείρει τη θεσμοποίηση, την κάνει ενεργούμενο και προσωπείο. Συνεπώς, πρέπει να προχωρήσουμε πέρα από τη θεσμοποίηση• να αναζητήσουμε αρχές και σχέσεις οι οποίες να είναι αυθεντικές και ζωντανές. Γι’ αυτό, πριν απ’ οτιδήποτε άλλο, οι στόχοι, η μέθοδος και το έργο της παιδείας προέχουν έναντι της πολιτικής, στον βαθμό που η πολιτική διέπεται από θεσμικά κατεστημένα.
Ποιά είναι, λοιπόν, αυτή η νομιμοποιητική της βίας και πόσο, σε τελική ανάλυση, μπαίνοντας ακόμη και στη θεσμοποιημένη και γενικά καθαγιασμένη βία και στον ασύμμετρο λόγο της, δεν κάνουμε τίποτα άλλο παρά να αναδεικνύουμε τον «νόμο της ζούγκλας» ανάμεσά μας ξανά; Αγελαίες ή οικολογικές θεσμοποιήσεις υπάρχουν και στη φύση. Δεν αποτελεί κάτι που είναι καθαρή ανακάλυψη του ανθρώπου. Πώς, τελικά, η θεσμοποίηση θα κυριαρχηθεί από το δίκαιο και δεν θα κυριαρχήσει πάνω σε αυτό και στην απονομή του;
Μιλώντας πάντα για το δίκαιο, πρέπει να βλέπουμε την αξιακή ισότητα όχι τόσο με τη λογική μιας μετρημένης ποσότητας, όσο ως ανοικτό πεδίο αλληλενέργειας και κοινής ωφέλειας και, συνεπώς, χωρίς τη νομιμοποίηση αυτής της υπερβολικής ιδιωτικής ανισότητας.
Πώς θα μπορούσαμε, λοιπόν, να σταθούμε απέναντι στην κατανομή της ισχύος ώστε να μην διαμορφώνονται συνθήκες καταστροφικές για τους θεσμούς και τη δικαιοσύνη; Οι θεσμοί συνεχίζουν έναν δρόμο αδικίας όσο δεν επιλύεται αυτό το θέμα της ορθής μας στάσης απέναντι στην κατανομή της ισχύος. Μέχρι τότε, οι θεσμοί θα αποτελούν ένα εγχείρημα νομιμοποίησης της αδικίας, θα επιτυγχάνουν μια στενότητα στις ανθρώπινες αξίες και μια υστέρηση ή ένα έλλειμμα ή μια παράλογη απορία της ανθρώπινης ζωής, υπό την έννοια της έλλειψης πόρων.
Η βία, δυστυχώς, ακόμη και όταν είναι θεσμική, ανακυκλώνεται ως βία. Μόνο η πειστικότητα της αλληλέγγυας ανθρώπινης φύσης μπορεί να αποτελέσει διέξοδο προς μια δικαιότερη θέσμιση και ειρήνευση. Δεν υπάρχει δυνατότητα ειρήνευσης με τη θεσμοποιημένη χρήση ισχύος. Είναι μια βλακώδης αυταπάτη η οποία έχει επικρατήσει πολλές εκατονταετίες ή και χιλιετίες τώρα. Ο ορίζοντας για την ειρήνη και τη δικαιοσύνη είναι διαφορετικός. Περνάει από μέσα μας, από τις ανθρώπινες σχέσεις και από την καλή θέληση, από την παιδεία, την εκπαίδευση και τον αλληλέγγυο άνθρωπο – τον άνθρωπο που είναι αλληλλέγγυος με το πνεύμα, με τον άλλο άνθρωπο, με τη ζωή στη φύση και με τον κόσμο. Ο ορίζοντας για την ειρήνη και τη δικαιοσύνη περνά μέσα από τον άνθρωπο που υπηρετεί και δεν υπηρετείται – από τον άνθρωπο που είναι εκφραστής ανιδιοτέλειας. Χωρίς ανιδιοτέλεια, δεν μπορεί να οικοδομηθεί δικαιοσύνη και, χωρίς δικαιοσύνη, δεν μπορούν να υπάρχουν ουσιαστικοί θεσμοί. Πρέπει να ανακαλύψουμε εκ νέου τον δρόμο αυτό και δεν μπορεί –και δεν είναι θεμιτό– να χρησιμοποιούμε τους θεσμούς σε ένα πεδίο ανισότητας, στις αντιπαλότητες και στις αντιδικίες. Δεν είναι θεμιτό να χρησιμοποιούμε τη βία ως προνόμιο, επίσης, των θεσμών. Δεν είναι θεμιτό να θωρακίζουμε θεσμικά τις υπερβολές της ανισότητας ισχύος. Αυτό είναι απλώς μια τραγωδία που ξαναπαίζεται, με εναλλασσόμενους ρόλους, από τη Λερναία Ύδρα, αυτό το εσωτερικό μας καταραμένο απόθεμα.
Γιάννης Ζήσης, συγγραφέας
Ημερομηνία δημοσίευσης κειμένου: 14/01/09
Φωτό: wikipaintings
