|
|
1) Μία από τις πιο συνήθεις μορφές ολοκληρωτισμού είναι αυτή που συνδέεται με θέματα συμβατικής ηθικής, όπου το νόημα «συμβατικός» σημαίνει αυτό που είναι πια γνωστό και αποδεκτό από το παρελθόν σε γενικές γραμμές από το σύνολο της κοινωνίας. Στηρίζεται συνήθως στην μορφή των ανθρώπινων δράσεων, στις εμφανείς πράξεις, γι’ αυτό και δίνει τόση σημασία στους τύπους. Όμως έχει δημιουργηθεί μία τέτοια εξάρτηση από αυτούς τους τύπους και μία τέτοια προσαρμογή ακόμη και της παραβατικότητας, που μία νέα αντίληψη πραγματικά κλονίζει ανεπανόρθωτα την κατεστημένη τάξη της συνείδησης. |
Η αλλαγή των ηθικών αντιλήψεων συνήθως είναι αποκαλυπτική της αλήθειας, όπως αυτή υπάρχει μέσα στη συνείδηση, και δημιουργεί μία σοβαρή ανασφάλεια τόσο για την εικόνα του εαυτού όσο και για τη σχέση του με τους άλλους, που επίσης αποκαλύπτονται. Τα πρώτα βήματα του νέου είναι σχεδόν πάντοτε καταστροφικά, επειδή υπάρχει η συνειδησιακή ανωριμότητα που η καινούργια ελευθερία, μετά το σπάσιμο των φραγμών, οδηγεί αναπόφευκτα σε καταχρήσεις. Αυτές όμως επιφέρουν τα δικά τους καταστροφικά αποτελέσματα, επειδή δεν έχει προλάβει ακόμη να γίνει η επόμενη προσαρμογή, πράγμα που οδηγεί με τη σειρά του σε επανεξέταση της κατάστασης. Αυτό βέβαια το στάδιο εμπεριέχει και ένα σοβαρό ρίσκο, αυτό της εμπέδωσης της κατάχρησης ως μόνιμης και αποδεκτής κατάστασης. Όμως πρέπει να ειπωθεί ότι χωρίς συνειδησιακή κρίση ο άνθρωπος δεν μπορεί να βγει εύκολα από την περιορισμένη κατάσταση στην οποία ζει στο παρόν, επειδή η συνήθεια και η «ασφάλεια» που νοιώθει μέσα σε αυτήν τον εμποδίζουν, βασιζόμενες τόσο στον φόβο όσο και στην αδράνεια. Σε μια τέτοια κατάσταση συνήθειας και δήθεν ασφάλειας δημιουργούνται συνήθως οι κατάλληλες συνθήκες για τον ολοκληρωτισμό, αν και φυσικά δεν αποκλείονται και άλλες μορφές που μπορεί εξωτερικά να μην είναι τόσο εμφανώς συνδεδεμένες με το παρελθόν. 2) Ο ολοκληρωτισμός μπορεί βέβαια να λάβει και άλλη μορφή, να είναι μία μορφή επιβολής άποψης, η οποία άποψη μπορεί ενδεχομένως να είναι νέα. Όμως αυτή η επιβολή στηρίζεται στον ίδιο φόβο για το άγνωστο και τον «άλλον» ως οντότητα χωριστή και διαφορετική. Στην πραγματικότητα ο ολοκληρωτισμός είναι η προσκόλληση σε μία εικόνα του εαυτού και του κόσμου η οποία κατά την κρίση του υποκειμένου πρέπει να γίνει καθολική. Έχουμε δηλαδή μία εσχατολογική ειδωλοποίηση του είναι, όπου το υποκείμενο αντικαθιστά την ολότητα. Σε αυτή την καθολικότητα είναι φαντασιακά ασφαλής, όταν μάλιστα το ίδιο το υποκείμενο αποτελεί τον ελεγκτικό παράγοντα, τότε η ασφάλεια είναι πλήρης. Πρόκειται στην πραγματικότητα για στρέβλωση της αντίληψης της ολότητας, ό,τι άλλο όνομα και αν της δώσουμε. Υπό αυτό το καθεστώς εκλαμβάνουμε στο πλαίσιο της διεθνούς ηθικής τους άλλους ως ημέτερους ή συμμάχους μας και ως εχθρούς μας. Οι ημέτεροι και οι σύμμαχοί μας είναι αυτοί που αποδέχονται την εσχατολογική ειδωλοποίηση του ναρκισσισμού μας, είναι φορείς και ξενιστές του φαντασιακού εαυτού. Υπό την έννοια αυτή τους θεωρούμε πρεσβευτές «της δημοκρατίας μας», ακόμη και την ώρα που οι ίδιοι μας αντιπροσωπεύουν καταφανώς με το δικό τους ολοκληρωτισμό. Όμως η ολότητα είναι η πηγή της αναντίρρητης δυνάμεως και αποτελεί συνεπώς πρόκληση για τον άνθρωπο, ακόμη και όταν την απορρίπτει. Έτσι ακριβώς λειτουργεί μια διηνεκής, ακόρεστη, άπειρη «ανάγκη» όπως την πρεσβεύει η οικονομική θεωρία ή αυτή η απληστία της επιθυμίας και της εξουσίας που ολοκληρώνεται συνήθως ως τραγωδία του «άφρονος πλούσιου» και όπου η μόνη παρηγοριά για το κοινό τέλος είναι απλώς ότι το τέλος είναι κοινό για όλους και έτσι ανακαλύπτεται ξανά η προσβληθείσα ενότητα. Το παραπάνω επαληθεύεται ιδιαίτερα για εκείνους που έχουν καταληφθεί από τάση δυνάμεως, καθώς τότε η πρόκληση είναι ακόμη ισχυρότερη και συνήθως επιφέρει καταστρεπτικά αποτελέσματα σε μεγάλα σύνολα ανθρώπων, όπως π.χ. εκ μέρους των πολιτικών. Αν δεν διερευνηθεί ο ψυχολογικός παράγοντας του ολοκληρωτισμού, τότε δεν πρόκειται καν να αγγίξουμε το πρόβλημα πραγματικά. Κάτω από τον ολοκληρωτισμό κρύβεται ο έλεγχος ως εξουσία και η τελείωση ως αδράνεια. Το ότι δεν υπάρχει τελειότητα σε ό,τι έχει σχέση με τον ολοκληρωτισμό δεν έχει καμία σημασία. Το υποκείμενο δεν το καταγράφει ως τέτοιο. Μάλιστα η τελείωση πιο πολύ εδώ έχει να κάνει με το σταμάτημα της λειτουργίας της συνείδησης παρά με την ωραία μορφή, αν και καταλήγουν στο ίδιο πράγμα. Στο υποσυνείδητο του ολοκληρωτισμού κρύβεται επίσης μία μάχη ανηλεής με τον χρόνο, όπου ο χρόνος είναι ο ίδιος ο θάνατος, ο οποίος όμως ούτε στην τελειότητα θα μπορούσε να προκαλέσει καμία περαιτέρω αλλαγή ούτε στην γενική αδράνεια θα μπορεί να προκαλέσει καταστροφή, γιατί δεν θα υπάρχει τίποτα πλέον να καταστρέψει. Εξάλλου κάτι που είναι γενικά αποδεκτό (άσχετα αν έχει επιβληθεί με τη βία) αποτελεί μία ασπίδα προστασίας απέναντι στο ολοκληρωτικό υποκείμενο, είναι η προστασία της κοινωνίας, της αγέλης, του είδους. Η ανασφάλεια της διαμάχης καταπαύει. Στη σημερινή εποχή, κυρίως λόγω της ανάπτυξης της τεχνολογίας, η οποία δίνει στον ολοκληρωτισμό τη δυνατότητα να γίνει πλήρης και ανηλεής και με τόσο απόλυτο έλεγχο πάνω στους άλλους που φθάνει στο σημείο να αποσπά και τη συναίνεσή τους, αλλά και λόγω της συνολικής διανοητικής ανάπτυξης, είναι απολύτως απαραίτητο να γίνει αυτός ο διαχωρισμός, αλλιώς η φαντασία του Όργουελ θα ωχριά μπροστά στα νέα κατορθώματα του ολοκληρωτισμού. Η μάχη ενάντια στον ολοκληρωτισμό πρέπει να είναι σκληρή, γιατί αυτός είναι διάχυτος σε όλη μας τη ζωή. Όλα τα πράγματα τείνουν να γίνουν απόλυτα, τα συναισθήματα, η σκέψη, οι αντιλήψεις μας, ακόμη και η αντίληψη περί μη απολυτότητας τείνουν να ελέγχουν ως ολότητα. Όμως όπως ξαναείπαμε η ολότητα δεν ασκεί έλεγχο, η ολότητα εκφράζει τον εαυτό της. Ο έλεγχος είναι δυαδισμός. Ο έλεγχος δεν είναι πάντοτε λανθασμένος, όμως έχουμε το χρέος απέναντι στον εαυτό μας να αποδεχθούμε αυτό που μας αναλογεί στη ζωή και να μη χαθούμε μέσα στα νέφη της επιθυμίας για ξεκούραση και ανόητη και αναληθή τελείωση. Η δυσκολία του εγχειρήματος δεν πρέπει να αποτελέσει δικαιολογία για εφησυχασμό ή για υποχώρηση. Το μόνο εμπόδιο είναι η θεμελιωμένη επιθυμία ως παγιωμένη αντίληψη για τη ζωή και το πρέπον, που όμως με το παραμικρό ξεθεμελιώνεται και οδηγεί στην εξαθλίωση της καθημερινότητας. Ποια είναι αυτή η εξαθλίωση της καθημερινότητας που δεν καταφέραμε να αποφύγουμε παρά την υπερβολική δραστηριοποίησή μας, την ελευθερία μας και το βιοτικό μας επίπεδο; Είναι μια εξαθλίωση πνευματική. Έχουμε μικρή σχέση με τον εαυτό μας, τον έχουμε εξαρτήσει από τα υλικά αγαθά (χωρίς να υποστηρίζουμε τη φτώχεια που γεννά άλλα προβλήματα), ζούμε χωρίς σκοπό ενδόμυχο και υπάρχει μια πλησμονή και εξάντληση κινήτρου ζωής, αφού απορρίπτεται ο,τιδήποτε άλλο πέραν του υλικού. Βέβαια αυτό θα το λένε και εκείνοι που τυχόν θα θέλουν να ασκήσουν έλεγχο στην ανθρώπινη συνείδηση μέσω διανοητικής και «ηθικής» στάσης. Οι λέξεις χάνουν το νόημά τους όταν το κίνητρο του εκφέροντα αυτές είναι σαθρό. Γι’ αυτό ο μόνος ασφαλής τρόπος είναι το τρίπτυχο: ελευθερία – ενότητα – ισότητα. Η καθεμιά από αυτές τις έννοιες μπορεί να εκφραστεί με πολλούς τρόπους. Η ελευθερία εκφράζεται και ως ζωηρότητα της συνείδησης αφού δεν υπάρχει νοσηρό σταμάτημα, η ενότητα μπορεί να εκφράζεται ως αδελφοσύνη, ως τάση και δράση για το καλό όλων, και η ισότητα ως απαγόρευση αποκλεισμού του «άλλου». Είναι τρεις βασικές ιδέες που θα πρέπει να αποτελέσουν το επίκεντρο της νέας αυτής εποχής, που είναι νέα, επειδή ο άνθρωπος είναι πιο αναπτυγμένος διανοητικά από ό,τι ήταν στους προηγούμενους αιώνες, διαθέτει τεχνικά μέσα και γνώση υπερβολικά μεγάλα ώστε να απαιτείται σύνεση για το χειρισμό τους, και ζει σε μια εποχή στην οποία οι σπατάλες και οι κακές επιλογές των προηγούμενων εποχών επιφέρουν τα αποτελέσματά τους. Γι’ αυτό οι επανερχόμενες με δριμύτητα συγκρούσεις μπορεί μεν να μοιάζουν με αυτές του παρελθόντος, όμως θα έχουν πολύ μεγαλύτερη ισχύ λόγω των συνθηκών αυτών. Γι’ αυτό αυτή η εποχή είναι πραγματικά νέα και ο άνθρωπος θα δοκιμαστεί στην υπευθυνότητά του τόσο απέναντι στον εαυτό του όσο και απέναντι στον κόσμο, εννοώντας όχι μόνον τον ανθρώπινο κόσμο. Ιωάννα Μουτσοπούλου, δικηγόρος |
